ՀԵՏԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՓՈՐՁՈՒԹՅԱՆԸ ՉԵՆ ԴԻՄԱՆՈՒՄ
Հարց – Հարց Կարագանով-քաղաքագետին: Ասացեք, Ձեզ համար քաղաքագիտությունն ավելի ճշգրիտ գիտություն է, քան ֆուտուրոլոգիա՞ն:
Պատ. – Ես ժամանակակից կանխատեսումների մեծ երկրպագու չեմ: Որովհետեւ, իմ կարծիքով, դրանց մեծամասնության հիմքում ընկած են ինձ չհամոզող մեթոդաբանություններ: Վստահում եմ սոսկ այն կանխատեսումներին, որոնք անում են ականավոր մարդիկ, որոնց, իրենց հերթին, բազային տեղեկատվություն են տրամադրում բազմաթիվ իրազեկ մարդիկ:
Բացի այդ, կա կարեւոր հանգամանք. վերջին ժամանակները որակյալ կանխատեսում անելն անչափ դժվար է: Քանզի միավոր ժամանակում տեղեկատվության քանակը սրընթաց աճում է, որը հանգեցնում է ժամանակի որոշակի սեղմման, այսինքն` բոլոր գործընթացների զարգացման արագացման:
Այս ամենը եւ բազում այլ բաներ շատ կանխատեսողների շեղում են ենթադրությունների կամ հաշվարկների` իրենց համար սովորական տրամաբանությունից: Այսինքն, բազմաթիվ հին մեթոդներ այսօր չեն աշխատում:
Այս կարգավիճակում, հավանաբար, կարելի է եւ հարկավոր ավելի շատ վստահել սեփական զգացողությանը, ինչը եւ անում եմ: Մենք հինգ տարի առաջ գրեցինք մեր գիրք-կանխատեսումը` «Ռուսաստանը եւ աշխարհը: Նոր դարաշրջան: 12 տարիներ, որոնք կարող են ամեն ինչ փոխել», որն իր հիմնական տարրերում առայժմ իրականանում է: Ճիշտ է, բացառությամբ նրա մեկ եւ չափազանց կարեւոր մասի` տնտեսականի:
Որովհետեւ ո՛չ առանձին տնտեսագետները, ո՛չ փորձագետների խմբերը չկարողացան կանխագուշակել այդ նույն ճգնաժամը, որը շարունակում է վերապրել աշխարհը: Թեեւ անձամբ ես նախազգացման մակարդակով հանգել էի այն մտքին, որ հնարավոր չէ տասնամյակներ շարունակ լինի գծային տնտեսական վերելք:
Հարց – Սակայն Արեւմուտքում կային փորձագետներ, որոնք այն կանխատեսել էին:
Պատ. – Դա ճիշտ է: Բայց իրադարձությունների հետագա զարգացումը, ընդհուպ մեր օրերը, ավելի է բացահայտում գործընթացների այն բարդությունը, որը վատ է ենթարկվում ճգնաժամի դեմ պայքարի եւ վերլուծության սովորական գործիքներին: Արդյունքում` ճգնաժամից դուրս գալու կիրառելի մոդելներից ոչ մեկը չի կարելի համարել արդյունավետ: Հին մեխանիզմները որակապես նոր միջավայրում, որը բնութագրում է աշխարհի տնտեսական, քաղաքական, ֆինանսական, տեղեկատվական եւ այլ միասնությունը, չեն աշխատում: Ընդ որում, այնպիսի միասնությունը, որի բարդությունը տակավին չափազանց դժվար է ըմբռնել: Քանզի տեղի է ունենում ամենաանսպասելի միտումների, գործոնների, գլոբալ իրադարձությունների եւ այլոց շեշտակի կուտակում միմյանց վրա:
Հարց – Որքա՞ն է շարունակվելու այդ չըմբռնումը:
Պատ. – Դժվար է ասել: Սակայն ախտորոշումն ինձ այսպես է թվում. աշխարհը վերապրում է ինտելեկտուալ վակուում, առայժմ ոչ ոք ի զորու չէ հասկանալ գալիք նոր գլոբալ մարտահրավերները: Կարծում եմ, որ ամերիկացիներն այս առումով որոշ հաջողությունների հասել են: Թեկուզեւ այն պատճառով, որ նրանք վերջին տասնամյակներին լուրջ ներդրումներ են կատարել արդի աշխարհի զարգացման ուսումնասիրության մեջ:
Հարց – Իսկ մե՞նք:
Պատ. – Ավաղ, մեր պատկերացումները կատարվածի վերաբերյալ հիմնվում են գլխավորապես Խորհրդային Միության ինտելեկտուալ կապիտալի վրա: Բայց նաեւ այդ ինտելեկտուալ պաշարը 90-ականներին զգալի կորուստ ունեցավ: Ուստիեւ, այն, ինչ տեղի է ունենում մեզ մոտ` գործընթացների ըմբռնման ու վերլուծության տեսանկյունից, գորբաչովյան վերակառուցման ժամանակների մտածողության աշխատանք է: Կամ էլ նրա հակառակորդների մակարդակի: Ինչն, ըստ իս, մեթոդաբանորեն նույնն է:
Սակայն բողոքել պետք չէ: Որովհետեւ Եվրոպայի եւ Ամերիկայի հետազոտողները նույնպես տանջվում են սեփական հայեցակարգերի գերության մեջ, որոնք մի ժամանակ այնտեղ ծնվել են, մշակվել, բայց այսօր այլեւս չեն գործում: Այնուամենայնիվ, շնորհիվ իմ կողմից հիշատակված ներդրումների, ներկայիս ուսումնասիրություններն, ինչեւիցե, ինչ-որ տեղ առաջ են շարժվում:
Բայց պետք է ասել, որ ռուսական ղեկավարությունը եւ ռուսական դիվանագիտությունը շատ մարտահրավերների, իրադարձությունների ու երեւույթների մարտավարորեն ճիշտ են պատասխանում: Մեզ մոտ խնդիրներն ավելի շատ կապված են ռազմավարության հետ: Եվ որպեսզի այն լրջորեն պլանավորվի, անհրաժեշտ է երկարաժամկետ կանխատեսումների իրագործում: Իսկ կանխատեսումները չեն կարող ծնվել 20-30 տարվա վաղեմության հայեցակարգերի ու մեթոդաբանության հիման վրա:
Հարց – Իսկ ինչպե՞ս եք Դուք փաստարկում Ռուսաստանի համագործակցության եւ զարգացման վեկտորն Արեւմուտքից դեպի Արեւելք փոխելու Ձեր գաղափարը:
Պատ. – Ըստ իս, Ռուսաստանը պետք է անի հնարավոր ամեն ինչ` Եվրոպայի հետ մերձենալու համար: Ես ԵՄ–Ռուսաստան միության, Դյունկերքից մինչեւ Վլադիվոստոկ մարդկային, էներգետիկ, տնտեսական միասնական համալիրի (Մեծ Եվրոպայի) ստեղծման հայեցակարգի հեղինակներից եմ: Այդ միությունը կարող է լինել ապագա աշխարհի երրորդ հենասյունն` ԱՄՆ եւ Չինաստանի հետ միասին: Ուրախ եմ, որ այդ հայեցակարգը դառնում է ռուսական պաշտոնական դիրքորոշում:
Սակայն Եվրոպայի հետ մեր ինտեգրման նախագիծն այսօր դեռեւս անհեռանկարային է, քանզի դրան, առաջին հերթին, պատրաստ չէ նույն Եվրոպան, որը վերապրում է խոր եւ խիստ տեւական ճգնաժամ: Նրա ներկայիս վիճակը խոսում է այն մասին, որ Եվրոպան չի դիմանում արդի միջազգային մրցակցությանը: Եվ դա գլխավոր փաստարկն է, որը խոսում է Եվրոպայի հետ ինտեգրման ձգտումների անհեռանկարային լինելու մասին: Եվ դրան ավելանում են Եվրամիության խնդիրները. եվրոյի գոտու չափից ավելի արագ ընդարձակումը` միասնական տնտեսական կարգավորման բացակայության պայմաններում, սոցիալական մեծ պարտավորությունները` կապված բնակչության ծերացման հետ: Վերջապես, եվրոպացիները չեն ցանկանում եւ չեն կարող աշխատել այնպես, ինչպես դա անում են չինացիները, ինդոնեզացիները, մալայցիները:
Իսկ նման ճգնաժամային դրսեւորումներ այսօր Եվրոպայում բազմաթիվ են: Երբեւիցե նա դրանք, հուսանք, կհաղթահարի: Սակայն Ռուսաստանի համար, կարծում եմ, ողջամիտ չէ մնալ սպասասրահում, մինչեւ նրան կմոտենա եվրոպական վերածնված ճեպընթացը:
Հարց – Արդյո՞ք դա նշանակում է ինչ-որ հարկադրական նահանջ եվրոպական ավանդական արժեքներից, որոնք արդեն պատմականորեն մտել են մեր հոգեկերտվածքի, մշակույթի, աշխարհայացքի մեջ:
Պատ. – Ռուսաստանի համար զարգացման եվրոպական ուղուց հրաժարումը նշանակում է հրաժարում սեփական ինքնությունից: Ուստի, մենք պետք է նախկինի պես ձգտենք «ապրել եվրոպական ձեւով»: Եվրոպական արժեքներն ինչ-որ անորոշ բան չեն: Նախեւառաջ, այդ արժեքներն ավանդական են, որոնք ցույց են տալիս իրենց կենսունակությունը, անհրաժեշտությունը եւ հեռանկարայնությունը: Ռուսաստանը դրանք ներծծել է իր պատմության, մշակույթի, ինքնության մեջ: Բայց կան նաեւ այլ` հետեվրոպական արժեքներ, որոնք համեմատաբար վերջերս են առաջացել եւ արդեն չեն դիմանում ժամանակի փորձությանը:
Եվ դրանցից, առաջին հերթին, պետք է հրաժարվի հենց ինքը` Եվրոպան:
Հարց – Օրինա՞կ:
Պատ. – Օրինակ` լիակատար պացիֆիզմը: Կամ մինչեւ անհեթեթության հասնող փոխզիջման ռազմավարությունը: Ներկայիս բարձր մրցակցային միջավայրում կան անարդյունավետ բաներ: Ես համոզված եմ, որ բաց ժողովրդավարության իդեալներին նույնպես սպասվում է հարկադրական հրաժարում: Թող տարօրինակ չհնչի, սակայն դա կլինի վերադարձ առավել ավտորիտար ժողովրդավարական համակարգերի, ինչպիսին նրանք հանդիսանում էին դը Գոլի, Ադենաուերի, Չերչիլի օրոք: Իսկ դրանք հենց այն տարիներն էին, որոնց հետ է կապված Եվրոպայի վերելքը:
Մենք ցանկանում էինք մտնել 50-70-ական թվականների Եվրոպա, բայց մտանք 2000-ականների դարաշրջան, որտեղ «հավիտենական արժեքների» մեջ են հայտնվել բազմամշակութայնությունը, միասեռականությունը եւ շատ այլ բաներ:
Ուստի, ինձ` «արեւելյան» գաղափարով արեւմտականության ու եվրոպականության ակնհայտ կողմնակցի համար փոխզիջումը հնչում է այսպես. «Գումար պետք է վաստակել Ասիայում, իսկ պետք է ապրել ինչպես Եվրոպայում»: Նախկինում կար մոտեցում, թե վաստակել եւս պետք է Եվրոպայում: Վախենում եմ, որ այսօր այդպես այլեւս չստացվի:
Հարց – Դեպի Արեւելք շրջադարձի համար ի՞նչ փաստարկներ կան:
Պատ. – Այսօր Ասիան ամենազարգացող շուկան է: Այնտեղ բացվում են սահմաններ, իրական հնարավորություններ: Ե՛վ Եվրոպան, ե՛ւ Ամերիկան դա արդեն հասկացել են: Իսկ մեզ մոտ տակավին գերակայում է թյուրըմբռնումը սեփական եւ կողքին ընկած վիթխարի հնարավորությունների նկատմամբ: Մեղավորն, ըստ իս, աշխարհաքաղաքական եւ աշխարհատնտեսական հետամնաց մտածողությունն է:
Ռուսական վերնախավը, չգիտես ինչու, համոզված է, թե շարժը դեպի Ասիա` Եվրոպայից հեռացում է: Իրականում դա հենց մերձեցում է Եվրոպային: Որովհետեւ այն անհատի ու երկրի համար շարժում է դեպի հարստություն, բարեկեցիկ կյանք, առաջընթաց, հաջողություն եւ մեծ հնարավորություններ: Արդյո՞ք դա չէ եվրոպական արժեքների հավաքածուն: Ընդ որում, ողջ երկրի համար, այլ ոչ թե սոսկ նրա եվրոպական մասի:
Հարց – Բայց դրանք հսկայական ծախսե՞ր են:
Պատ. – Անշուշտ, մեծ գումարներ են պետք: Բայց երբ, օրինակ, մենք պատրաստվում ենք վերակառուցել Մոսկվան, ապա թեեւ քաղաքաշինության տեսանկյունից այն, հավանաբար, անհրաժեշտ է անել, սակայն աշխարհի զարգացման միտումների տեսանկյունից (մարդկային եւ ֆինանսական բոլոր ռեսուրսների ներհոսք դեպի Մոսկվա) գաղափարը վնասակար է: Ռուսաստանի մայրաքաղաքն, իմ խորին համոզմամբ, պետք է գտնվի երկրի արեւելքում` Խաղաղ օվկիանոսի ափին: Ընդ որում, նրա շինարարությունը նույնքան գումար կարժենա, որքան որ պատրաստվում են ծախսել հնի ընդարձակման վրա: Բայց արեւելյան տարբերակը լավ է նրանով, որ մայրաքաղաքի հետեւից այնտեղ կձգվեն եռանդուն, հավակնոտ, կրթված եւ արհեստավարժ մարդիկ: Կսկսվի Սիբիրի եւ Հեռավոր Արեւելքի նոր յուրացումը: Այդ տարածաշրջաններն, անշուշտ, արդեն յուրացվել են: Դրա ապացույցն է արդյունաբերական, գիտական, սոցիալական առումով մի քանի հզոր, բնակեցված գոտիների առկայությունը, որոնք դաշնային աջակցության շնորհիվ կարող են դառնալ այդ տարածաշրջանների հետագա զարգացման օջախներ:
Գլխավորը, ինչը որ պահանջվելու է առաջին փուլում` գիտակցության փոփոխումն է: Շրջադարձ ուղեղներում` ինչպես պահպանողականների, այնպես էլ ազատականների: Սակայն նրանք դեռ գտնվում են մշուշոտ անցյալում, հին` առասպելականացված պատկերացումներում ու վստահեցնում են, թե Չինաստանը կամ Ամերիկան մեր պոտենցիալ թշնամին են:
Հարց – Ի դեպ, ինչպիսի՞ն պետք է լինի, ըստ Ձեզ, ռուս-ամերիկյան հարաբերությունների ապագա օրակարգը:
Պատ. – Դա Արկտիկայի հնարավոր եւ համատեղ յուրացումն է այլ պետությունների ներգրավմամբ: Առայժմ մեր երկրները նման խնդիր առանձին չեն լուծում: Ավելի շուտ, ձեւացնում են, թե մրցակցում են միմյանց հետ: Հաջորդ նյութն ԱՄՆ մասնակցությունն է (Չինաստանի հետ միասին) Ռուսաստանի կողմից Սիբիրի եւ Հեռավոր Արեւելքի յուրացմանը:
Վերադառնալով Չինաստանին` ուզում եմ ասել, որ այդ մեծ երկրի կերպարը չարագուշակ են դարձրել դեռ մեր խորհրդային զառամյալ կառավարիչները: Բայց ասեմ ավելին. հայտնի «Стратегии России - 2020»-ի բաժիններից մեկում ես զարմանքով կարդացի այն հետեւությունը, թե Չինաստանը ռիսկի գլխավոր գործոն է, այլ ոչ թե հնարավորություն:
Եթե լրջորեն խոսենք ռիսկերի մասին, ապա ավելի լա՞վ չէ ուշադիր հետեւել ոչ թե Արեւելքին եւ Արեւմուտքին, այլ Հարավին, ուր ամեն ինչ իրական ռիսկերից ու սպառնալիքներից արդեն եռում է: Հենց այնտեղ է աճում ապակայունացումը, որը վերջին 20 տարիներին նավթարդյունահանող երկրների օգտին համաշխարհային ՀՆԱ վերաբաշխման հետեւանքով խորացել է: Մի կողմից` դա չէր կարող չնպաստել Ռուսաստանի հզորացմանը: Բայց մյուս կողմից` արդեն ակնհայտ է, թե որքան մեծ ազդեցություն են ձեռք բերել Պարսից ծոցի նավթարդյունահանող երկրները: Հենց նրանք են սկսում ավելի գերիշխել Մերձավոր Արեւելքում` այստեղից բխող բոլոր սպառնալիքներով ու ռիսկերով:
Իսկ ահա Չինաստանը ես չէի դիտարկի որպես նմանատիպ ռիսկերի աղբյուր: Գտնում եմ, որ նաեւ ռուսական ղեկավարությունը շատ չի հավատում այն փորձագետներին, որոնց պատկերացումները «մեծ հարեւանի» մասին դեռեւս հիմնվում են խորհրդային լճացման տարիների սահմանային տխուր միջադեպերի վրա: Չինաստանը չի սպառնա Ռուսաստանին: Նրա գլխավոր մրցակից-գործընկերը ԱՄՆ-ն է:
Մենք Չինաստանի հետ արդեն կնքել ենք բավական շատ պայմանագրեր, կազմել արձանագրություններ, որոնք մեկնարկ են տալիս նոր նախագծերի եւ համատեղ գործունեության համար բացում լայն հնարավորություններ: Սակայն, այս ամենով հանդերձ, մեր երկրների միջեւ փոխշահավետ համագործակցության երկարաժամկետ ու համալիր ռազմավարություն չկա: Եվ գլխավորը` չկա անդրուրալյան Ռուսաստանի զարգացման ռազմավարություն: Այստեղից էլ` թուլության զգացումը, վախն Ասիայի հանդեպ:
07.05.2012
դեպի ետ
Հեղինակի այլ նյութեր
- ԱՇԽԱՐՀ. ՔԱՈՍԻ ԽՈՐԱՑՈՒՄ[02.11.2011]
- 21-րդ դար. աշխարհակարգի ուրվագծեր[01.12.2005]