ԱԴՐԲԵՋԱՆ՝ ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՎԵԿՏՈՐ

10.09.2007

ԱԴՐԲԵՋԱՆ՝ ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՎԵԿՏՈՐ

Արաքս Փաշայան

Իսլամական ուղղության նշանակությունը և 2006թ. Բաքվի իսլամական օրակարգը

1991թ. անկախություն ձեռք բերելուց հետո Ադրբեջանի իշխանությունների առջև ծառացած էր արտաքին քաղաքականության առաջնահերթությունների հարցը։ Պանթուրքիստական գաղափարախոսության ջատագով Ա.Էլչիբեյին հաջորդած Հ.Ալիևն առաջ քաշեց հավա-սարակշռված արտաքին քաղաքականություն վարելու անհրաժեշտության հարցը։

Միևնույն ժամանակ, Ադրբեջանի արտաքին քաղաքական հայեցակարգում աստիճանաբար կարևորվեց իսլամական ուղղությունը` նաև որպես իսլամական աշխարհի ներուժը Հայաստանի դեմ օգտագործելու կարևոր հնարավորություն։ Համագործակցության առաջին քայլերը շոշափելի էին։ Աֆղանստանի իշխանությունների հետ համաձայնություն ձեռք բերելուց հետո Ղարաբաղյան պատերազմին մասնակցեցին աֆղան մոջահիդները:

Ի թիվս այլ կռվանների՝ իսլամական համերաշխության գաղափարը կարող էր լավագույնս օգտագործվել իսլամական պետությունների աջակցությունը ձեռք բերելու համար: 1990-ականների սկզբներին Ադրբեջանը (ոչ առանց Թուրքիայի աջակցության) անդամակցեց իսլամական աշխարհի բարձրագույն քաղաքական մարմնին` Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպությանը (ԻԿԿ)։ Հայ-ադրբեջանական հակամարտության հարցը շուտով դարձավ իսլամական օրակարգի հարց` Շուշիի և Լաչինի ազատագրումից հետո ձեռք բերելով կոշտ շեշտադրումներ:

Մեկ անգամ չէ, որ իսլամական շրջանակները Հայաստանը դատապարտել են իբրև «ագրեսոր», Ադրբեջանի նկատմամբ տարածքային հավակնություններ ունեցող երկիր, Հայաստանից պահանջել անմիջապես և առանց նախապայմանների դուրս բերել զորքերը «գրավյալ» տարածքներից:

Ադրբեջանն այսօր ակտիվորեն համագործակցում է իսլամական բարձրագույն քաղաքական մարմնի հետ։ Միայն 2006թ. այստեղ տեղի ունեցան ԻԿԿ երկու կարևոր հանդիպումներ: Առաջինը հունիսի 19-21-ը արտաքին գործերի նախարարների XXXIII կոնֆերանսն էր, որի արդյունքում ստորագրվեցին եզրափակիչ փաստաթուղթն ու Բաքվի հռչակագիրը, և մոտ երեք ամիս անց, սեպտեմբերի 9-12-ը, Բաքվում տեղի ունեցած իսլամական պետությունների տուրիզմի նախարարների V կոնֆերանսը։ Երկու կոնֆերանսներում էլ Հայաստանը դատապարտվեց։

2006թ. սեպտեմբերի 3-ին Ստամբուլում պաշտոնապես բացվեց Երկխոսության և համագործակցության Իսլամական կոնֆերանսի երիտասարդական ֆորումի գրասենյակը, որն, ի դեպ, ստեղծվել էր Ադրբեջանի երիտասարդական կազմակերպությունների ազգային ասամբլեայի առաջարկով և ծրագրով: Ֆորումի առաջին նախաձեռնություններից մեկն ադրբեջանական քարոզչության ոգով գրված «Ղարաբաղ. փաստեր և հետևանքներ» գիրքն է՝ ԻԿԿ նոր նախագծի՝ «Հակամարտություններ և հումանիտար աղետներ ԻԿԿ երկրներում» շարքի առաջին հրատարակությունը, որը բաժանվեց հունիսին Բաքվում տեղի ունեցած իսլամական պետությունների արտգործնախարարների հանդիպման մասնակիցներին: Ֆորումի գլխավոր քարտուղարը Ադրբեջանի ներկայացուցիչ Էլշադ Իսքանդերովն է։

Հայ-ադրբեջանական թեման 1992-ից ի վեր ոչ միայն տեղ է գտնում իսլամական աշխարհի արտգործնախարարների և պետությունների ղեկավարների գագաթաժողովներում, այլև` ԻԿԿ ամենատարբեր ձևաչափերում։ Ասվածի ապացույցն է 2006թ. սեպտեմբերի 25-ին Նյու Յորքում ԻԿԿ անդամ պետությունների արտգործնախարարների կոորդինացիոն հանդիպումը, որտեղ ընդունված վերջնական փաստաթղթի 74 և 75 կետերը նվիրված էին Ադրբեջանի դեմ Հայաստանի «ագրեսիային»¹։

Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպության հետ Ադրբեջանի 2007թ. համագործակցությունը և դրա հեռանկարը

Հատկանշական է, որ Ադրբեջանը կարողանում է իսլամական ֆորումները լավագույնս օգտագործել սեփական քարոզչության և Ղարաբաղյան խնդրին հնչեղություն տալու իմաստով։ Այս համատեքստում, որպես կանոն, Ադրբեջանը տեղեկատվական շրջանառության մեջ է դնում սխալ և միակողմանի տեղեկատվություն։ Խոսելով իսլամական ինքնության և իսլամական աշխարհին հուզող խնդիրների մասին` Բաքուն մշտապես ընդգծում է իր որոշակի տեղն ու նշանակությունն իսլամական աշխարհում։

2007թ. փետրվարի 22-ին Ջիդդայում (Սաուդյան Արաբիա) ելույթ ունենալով ԻԿԿ գործադիր հանձնաժողովի նիստում, որը հրավիրվել էր քննարկելու Երուսաղեմի իսլամական տարածքներում իսրայելական էքսկավացիայի հարցը, Ադրբեջանի արտգործնախարար Է.Մամեդյարովը (նա հանգուցային դեր ուներ` որպես ԻԿԿ նախագահող երկրի ներկայացուցիչ) կրկին օգտագործեց առիթը` խոսելու հայ-ադրբեջանական խնդիրների մասին։ Վերջինս զուգահեռներ անցկացրեց անկախության ուղին բռնած ադրբեջանցիների և պաղեստինցիների միջև, որոնք երկուսն էլ «տառապում» են։ Նա նշեց, որ Ադրբեջանը պատրաստվում է ՄԱԿ քննարկմանը ներկայացնել բանաձևի մի նախագիծ և հույս ունի, որ ԻԿԿ անդամ պետությունները կաջակցեն բանաձևի ընդունմանը²։

2007թ. ապրիլի 26-28-ը Բաքվում Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպության շրջանակներում տեղի ունեցավ «Լրատվամիջոցների դերը հանդուրժողականության և փոխըմբռնման զարգացման հարցում» կոնֆերանսը, որի իրականացման գաղափարն առաջ էր քաշել հենց Ադրբեջանը։

Բացման ելույթում Ադրբեջանի արտգործնախարար Է.Մամեդյարովն Ադրբեջանը ներկայացրեց որպես հանդուրժողական երկիր, որտեղ խաչվում են տարբեր մշակույթներ։ Ի վերջո, կապակցելով կոնֆերանսի թեման հայ-ադրբեջանական հակամարտության և ադրբեջանական «գրավյալ» տարածքների խնդրի հետ՝ նա ասաց, որ հազարավոր ադրբեջանցիներ էթնիկ զտումների արդյունքում քշվել են Հայաստանի իրենց «պատմական հողերից»։

Արտգործնախարարի տվյալներով` ներկայումս ոչ մի ադրբեջանցի Հայաստանում չի ապրում, մինչդեռ Բաքվում «առնվազն 30.000 հայ կա, որոնք խտրականության չեն ենթարկվում»։ Հատկանշական է, որ Ադրբեջանի արտգործնախարարը իսլամաֆոբիայի և ընդհանրապես ահաբեկչության թեման կրկին փորձեց կապել Հայաստանի հետ։ Նա իսլամական աշխարհին փորձեց ապացուցել, որ Ադրբեջանը բազմաթիվ ահաբեկչական գործողությունների զոհն է։ Ըստ նրա տվյալների` «…հայկական ահաբեկչական կազմակերպություններն ավելի քան 30 ահաբեկչական գործողություն են իրականացրել Ադրբեջանի դեմ, ինչի արդյունքում զոհվել է 2.000 մարդ»³։

Հայ-ադրբեջանական հակամարտության թեման զերծ չմնաց նաև ԻԿԿ գլխավոր քարտուղար Է.Իհսանօղլուի (Թուրքիայի ներկայացուցիչ) զեկույցից։ Վերջինս զգալիորեն նպաստում է իսլամական աշխարհում ադրբեջանական PR-ին։ Խոսելով միջմշակութային, միջկրոնական երկխոսության, հանդուրժողականության և փոխհամաձայնության անհրաժեշտության մասին՝ գլխավոր քարտուղարը հույս հայտնեց, որ Իսլամական կոնֆերանսը կշարունակի համերաշխ գործել ադրբեջանական խնդիրների հարցում` հանուն նրա տարածքային ամբողջականության` հաղթահարելու համար այդ երկրի դեմ ուղղված «ագրեսիան», որը դեմ է միջազգային իրավունքին⁴։

Հատկանշական է, որ արաբական երկրներից ժամանած երկու բանախոսները` Սաուդյան Արաբիայի մշակույթի և տեղեկատվության փոխնախարար Աբդուլ Ազիզ բեն Սալամեն և եգիպտական «Ալ-ահրամ» թերթի փոխխմբագիր Մուհամմադ Իբրահիմ Ալ-Դեսյուկին, հիշյալ խնդրին չանդրադարձան։

2007թ. մայիսի 15-16-ը Պակիստանի մայրաքաղաք Իսլամաբադում տեղի ունեցավ ԻԿԿ արտգործնախարարների XXXIV կոնֆերանսը, որտեղ Ադրբեջանի դեմ Հայաստանի ագրեսիան դատապարտող հատուկ բանաձև ընդունվեց⁵։ Հիշյալ թեմայի մասին առանձին ելույթ ունեցավ ԻԿԿ գլխավոր քարտուղար Է.Իհսանօղլուն (ինչը հաճախ չէ, որ պատահում է)⁶։ Բնականաբար, խնդրին անդրադարձավ նաև Մամեդյարովը, որը, բացի հայ-ադրբեջանական հիմնահարցից, անդրադարձավ նաև ԻԿԿ հետ Ադրբեջանի համագործակցությանն ու իսլամական թեմաներին⁷։

Առաջիկայում Ադրբեջանի իսլամական օրակարգում այլ ծրագրեր կան: Բաքվում պատրաստվում են կազմակերպել ԻԿԿ միջազգային գիտական կոնֆերանս՝ «Տուրիզմի դերը ԻԿԿ պետությունների տնտեսության մեջ» խորագրով։ Հատկանշական է, որ իսլամական օրակարգի հարցերով զբաղվում է նաև Ադրբեջանի առաջին տիկինը: Մեհրիբան Ալիևայի հովանավորությամբ կրկին ԻԿԿ շրջանակներում 2008-ին Ադրբեջանը ծրագրում է հրավիրել ֆորում՝ «Գրականությունն իսլամական աշխարհում գլոբալ և համակողմանի հեռանկարի տեսանկյունից» վերնագրով։ Բացի այդ, 2008-ի սեպտեմբերին Ադրբեջանը պատրաստվում է հրավիրել ԻԿԿ կրթության և գիտության նախարարների IV-րդ կոնֆերանսը։

Ադրբեջանում վերջին շրջանում և առաջիկայում ԻԿԿ հանդիպումների կտրվածքով այսպիսի հագեցած օրակարգը հազվադեպ երևույթ է Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպության ցանկացած անդամ պետության համար։ Նման ակտիվություն ԻԿԿ-ում ցուցաբերում են բացառիկ պետություններ։ Պատահական չէ, որ Ադրբեջանի նախագահ Ի.Ալիևը մշտապես ընդգծում է Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպության աջակցությունն Ադրբեջանին, ինչը, ըստ նրա, կօգնի միջազգային ասպարեզում իր երկրին հուզող հարցերն առաջ քաշելու համար: Նշենք, որ ԻԿԿ շրջանակներում Ադրբեջանը ստորագրել է բազմաթիվ պայմանագրեր, որոնցից կարևոր է ԻԿԿ պետությունների միջև տնտեսական, տեխնիկական և առևտրային համագործակցության մասին պայմանագիրը։ Ադրբեջանը համագործակցում է Զարգացման իսլամական բանկի, ինչպես նաև իսլամական մի շարք բարեգործական հիմնադրամների և կազմակերպությունների հետ, որոնցից շատերը գործում են Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպության շրջանակներում: Իսլամական աշխարհի բարեգործական հաստատություններից շատերը Ադրբեջանում արդեն մի շարք ծրագրեր են իրականացրել` ներառյալ ծրագրերը փախստականների շրջանում:

Միջազգային իսլամական ֆորումներում Ադրբեջանի նախագահի և արտգործնախարարի ելույթներում հստակ է իսլամական հռետորականությունը: Որպես կանոն, Ղարաբաղյան խնդրին անդրադարձ արվում է հենց իսլամական համերաշխության համատեքստում։

Համագործակցություն արաբական/իսլամական աշխարհի հետ

Բաքուն ծրագրում է սերտորեն համագործակցել Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպության անդամ բոլոր պետությունների հետ: Վերջին շրջանում Ադրբեջանը զգալի քայլեր է անում՝ բարելավելու հարաբերությունները նաև իսլամական աշխարհի կարևորագույն բաղադրիչ համարվող արաբական աշխարհի հետ, որտեղ շատ դեպքերում հայկական գործոնը որոշակի դերակատարություն ունի։ Չնայած 2005թ. Արաբական պետությունների լիգայի հետ Ադրբեջանը ստորագրել է Փոխհամաձայնության հուշագիր, իսկ Լիգայի` 2005թ. հոկտեմբերի 16-ին Կահիրեում տեղի ունեցած հանդիպմանը Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարար Է.Մամեդյարովը խոսել է Ադրբեջանը և արաբական աշխարհը միավորող «պատմական, կրոնական և մշակութային կապերի» մասին՝ հարաբերություններն արաբական աշխարհի հետ այնքան էլ ընդլայնված չեն⁸։ Ադրբեջանի պաշտոնատարները մեկ անգամ չէ, որ բացասաբար են արտահայտվել արաբ բարձրաստիճան պաշտոնյաների՝ Հայաստան այցելությունների մասին, որոնք շրջանցում են Բաքուն՝ նկատի ունենալով նաև արաբական մի շարք երկրների (մասնավորապես՝ Լիբանանի և Սիրիայի) Երևանում դեսպանություն ունենալու, իսկ Բաքվում՝ չունենալու փաստը:

Ներկայումս Ադրբեջանը արտակարգ և լիազոր դեսպանի մակարդակով դիվանագիտական հարաբերություններ ունի հետևյալ արաբական երկրների հետ՝ Եգիպտոս, Իրաք, Քուվեյթ, Սաուդյան Արաբիա, իսկ Լիբիայի հետ` գործերի ժամանակավոր հավատարմատարի մակարդակով։ Ոչ արաբական իսլամական երկրներից Ադրբեջանը դիվանագիտական հարաբերություններ ունի Իրանի, Ղազախստանի, Ուզբեկստանի, Թուրքմենստանի և Պակիստանի հետ։

Իսլամական կոնֆերանսի շրջանակներում Ադրբեջանին աջակցող արաբական հիմնական պետություններից է Սաուդյան Արաբիայի Թագավորությունը, որը Ադրբեջանին աջակցում է որպես իսլամի հայրենիք և իսլամական համերաշխության գաղափարի առաջատար երկիր: Սաուդյան Արաբիան Հայաստանի հետ չունի դիվանագիտական հարաբերություններ, ինչը բացառապես պայմանավորված է Ղարաբաղյան հակամարտության հարցում նրա կոշտ դիրքորոշմամբ: Իսլամական այն երկրները (բացի Սաուդյան Արաբիայից և Պակիստանից), որոնք դիվանագիտական ներկայացուցչություններ ունեն Բաքվում, Հայաստանի հետ նույնպես ունեն դիվանագիտական կապեր: Նշենք, մասնավորապես, արաբական աշխարհում առաջատար դերակատարություն ունեցող Եգիպտոսը, որի հետ Հայաստանը կնքել է երկկողմ համագործակցության բազմակողմ պայմանագրեր գիտության, մշակույթի, կրթության և առևտրի ոլորտներում:

Այսպիսով՝ Ադրբեջանը, որի հեղինակությունն իսլամական աշխարհում որոշակիորեն աճել է, արտաքին քաղաքականության իսլամական ուղղությունը հիմնականում օգտագործում է Հայաստանի դեմ քաղաքական և տնտեսական պատժամիջոցներ կիրառելու, Ղարաբաղյան հարցում աջակցություն գտնելու, ինչպես նաև իսլամական աշխարհի տնտեսական/ֆինանսական ներուժն օգտագործելու նպատակով: Իսլամական ուղղությունն առաջին հերթին արտահայտվում է Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպության հետ սերտ համագործակցությամբ: Իսլամական աշխարհի աջակցությունն Ադրբեջանին առաջին հերթին արտահայտվում է ՄԱԿ-ում Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ հայ-ադրբեջանական հակամարտությանն առնչվող բանաձևերը հօգուտ Ադրբեջանի քվեարկելու հանգամանքով:

¹ Final Communiqué of the Annual Coordination Meeting of Ministers of Foreign Affairs of Member States of the Organization of the Islamic Conference- New-York, 25 September, 2006.

² Statement by H.E. Dr. Elmar Mammadyarov…, www.mfa.gov.az/eng/spee/29.shtml.

³ OIC Conference on the Role of Media in the Development of Tolerance and Mutual Understanding will be held in Baku on April 26-28, 2007, www.bakumedia2007.gov.az/minister.pdf.

⁴ Speech of Prof. Ekmeleddin Ihsanoglu at the International Conference on the Role of Media in the Development of Tolerance and Mutual Understanding will be held in Baku on April 26-28, 2007, www.bakumedia2007.gov.az/secretary_general.pdf.

⁵ Draft Resolution No.7/34.P on the Aggression of the Republic of Armenia Against the Republic of Azerbaijan, http://www.mfa.gov.az/eng/international/organizations/oic/aggression.pdf.

⁶ Secretary Generals Report on the Aggression of the Republic of Armenia against the Republic of Azerbaijan, http://www.mfa.gov.az/eng/international/organizations/oic/secretary_general.pdf.

⁷ Statement by H.E. Dr. Elmar Mammadyarov, Minister of Foreign Affairs of the Republic of Azerbaijan http://www.mfa.gov.az/eng/spee/31.shtml.

⁸ http://www.mfa.gov.az/eng/spee/21.shtml.

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր