2014Թ. ՏԻՄ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ

15.05.2014

2014Թ. ՏԻՄ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ

Հայկ Գաբրիելյան
Թուրքագետ

2014թ. մարտի 30-ին Թուրքիայի Հանրապետությունում անցկացվեցին տեղական ինքնակառավարման մարմինների (ՏԻՄ) ընտրություններ: Դեռևս 2012թ. ամռանը վարչապետ Ռեջեփ Էրդողանը հայտարարել էր, թե նպատակահարմար չէ մեկ տարում (2014թ.) երկու ընտրություն (ՏԻՄ և նախագահական) անցկացնելը, բացի այդ, բարդ է ձմեռային պայմաններում (ՏԻՄ ընտրությունների համար) նախընտրական քարոզչություն անցկացնելը¹:

Էրդողանի այդ հայտարարությունից հետո նրա գլխավորած (իշխող) Արդարություն և զարգացում կուսակցությունը (ԱԶԿ) Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի (ԹԱՄԺ) հաստատմանը ներկայացրեց 2014թ. մարտի 30-ի ՏԻՄ ընտրությունները հինգ ամիս շուտ (2013թ. հոկտեմբերի 27-ին) անցկացնելու առաջարկը: Սակայն ԹԱՄԺ-ում հիմնական ընդդիմադիր ուժ Ժողովրդա-հանրապետական կուսակցությունը (ԺՀԿ) դեմ արտահայտվեց դրան, ինչը չի կարելի ասել մյուս հիմնական ընդդիմադիր ուժի՝ Ազգայնական շարժում կուսակցության (ԱՇԿ) մասին: ԺՀԿ-ն պնդում էր, որ ԱԶԿ նշած ժամկետը համընկնում է տոնական արձակուրդին (ամեն տարվա հոկտեմբերի 29-ին նշում են ԹՀ հիմնադրման տարեդարձը), ինչն էլ կարող է նվազեցնել ընտրողների մասնակցության ցուցանիշը²:

ԹԱՄԺ-ում տվյալ հարցի քվեարկությունն անցկացվեց 2012թ. հոկտեմբերի 12-ին, և չնայած ԱԶԿ-ն ու ԱՇԿ-ն միասին ԹԱՄԺ-ում ունեին 377 պատգամավոր³, նրանց չհաջողվեց հավաքել օրինագծի ընդունման համար անհրաժեշտ 367 քվե (550 հոգանոց ԹԱՄԺ-ի 2/3-ը)⁴: Օրինագծի օգտին արտահայտվեց միայն 360 պատգամավոր, ինչը բավական եղավ օրինագիծը միայն հանրաքվեի դնելու նպատակով նախագահ Աբդուլլահ Գյուլին ուղարկելու համար, ով կա՛մ պետք է այն դներ հանրաքվեի, կա՛մ էլ պետք է վետո դներ դրա վրա և հետ ուղարկեր խորհրդարան: Նախագահը նախընտրեց երկրորդ տարբերակը:

Թուրքական մամուլի պնդմամբ` դա Գյուլի 7-ամյա նախագահության ժամանակ չորրորդ և վերջին վետոն է⁵: Գյուլի կողմից վետո դնելու պատճառը, թերևս, այն էր, որ հանրաքվեն ինքնին ծախսատար և ժամանակատար գործընթաց է և բացի այդ, սահմանադրական բարեփոխումների վերաբերյալ ԱԶԿ-ի իշխանության ժամանակ անցկացված հանրաքվեները (21.10.2007 և 12.09.2010) առնչվել են մի քանի խնդրի և ոչ թե կոնկրետ մեկ հարցի:

ԱԶԿ-ը չկարողացավ նաև ընդդիմության հետ համաձայնեցնել ՏԻՄ ընտրությունների վաղաժամ այլ ժամկետներ՝ նոյեմբերի 3, 10 կամ 17: Իսկ ահա քրդամետ «Խաղաղություն ու ժողովրդավարություն» կուսակցությունը (ԽԺԿ) առաջարկում էր ՏԻՄ ընտրություններն անցկացնել 2014թ. մայիսին: Այդ ամենի հետևանքով հարցը մնաց բաց, և ՏԻՄ ընտրությունները նախատեսվածի պես անցկացվեցին 2014թ. մարտի 30-ին:

Եվ չնայած Էրդողանի վերոնշյալ երկու պատճառաբանություններին` կարելի է կարծել, որ ՏԻՄ ընտրությունների անցկացման հարցում նրա շտապողականության իրական պատճառն այն էր, որ նա զգում էր, որ երկրում ստեղծվել է պայթյունավտանգ իրավիճակ՝ կապված իր աշխատասենյակից գաղտնալսող սարքերի շարունակ հայտնաբերման հետ:

Մարտի 30-ի ՏԻՄ ընտրությունները 15-րդն էին ԹՀ պատմության ընթացքում: Դրանք ԹՀ-ում հիմնականում անցկացվել են 5 տարին մեկ անգամ⁶. 1930, 1946, 1950, 1955, 1963, 1968, 1973, 1977, 1984, 1989, 1994, 1999, 2004, 2009թթ⁷: ՏԻՄ ընտրություններին մասնակցելու իրավունք ունեցողների քանակը ԹՀ-ում կազմել է ավելի քան 52 միլիոն մարդ: ՏԻՄ ընտրություններին մասնակցել է 26 քաղաքական կուսակցություն: Ընտրություններին մասնակցության ցուցանիշը ոչ պաշտոնական տվյալներով` կազմել է 89.1%, ինչը ռեկորդային ցուցանիշ է վերջին 20 տարվա համար. 1994թ. ՏԻՄ ընտրություններում մասնակցության ցուցանիշը կազմել է 90.6%:

Ոչ պաշտոնական տվյալներով` ԱԶԿ-ը հավաքել է քվեների 45.6%-ը (20.519.829 մարդ), ԺՀԿ-ը` 27.8%-ը (12.533.398 մարդ), ԱՇԿ-ը` 15.2%-ը (6.860.493 մարդ), իսկ ԽԺԿ-ը` 4.2%-ը (1.885.992 մարդ): ԱԶԿ-ին հաջողվել է հաղթել 81 նահանգից 49-ում, ԺՀԿ-ին` 13-ում, ԽԺԿ-ին` 10-ում, ԱՇԿ-ին` 8-ում: Իսկ Մարդինի նահանգում հաղթել է անկախ թեկնածու Ահմեդ Թուրքը⁸:

Համեմատության համար հարկ է նշել, որ 2009թ. մարտի 29-ի ընտրություններում ԱԶԿ-ը հավաքել է քվեների 38.64%-ը, ԺՀԿ-ը` 24.7%-ը, ԱՇԿ-ը` 16.5%-ը: Սա նշանակում է, որ 2014թ. ՏԻՄ ընտրություններում զգալի փոփոխություններ չեն գրանցվել: ԱԶԿ-ին հաջողվեց պահպանել Ստամբուլի ու Անկարայի քաղաքապետի պաշտոնները: ԱԶԿ-ն ընդհանուր առմամբ կորուստներ է կրել երկրի հարավ-արևելյան քրդաբնակ նահանգներում: Էրդողանը նախապես ԱԶԿ-ի առջև նպատակ էր դրել ամեն գնով հաղթել քրդաբնակ Դիարբեքիրի, Վանի ու Մարդինի նահանգներում, սակայն դա չհաջողվեց նրան: Թուրքիայի քրդերը դժգոհ էին մնացել 2013թ. սեպտեմբերի 30-ին Էրդողանի ներկայացրած ժողովրդավարական բարեփոխումների փաթեթից` այն որակելով որպես նախընտրական և ոչ թե ժողովրդավարական փաթեթ, որը պատրաստվել է ԱԶԿ-ի շահերը սպասարկելու համար:

ԺՀԿ-ն ավանդաբար ուժեղ գտնվեց երկրի արևմտյան՝ Էգեյան ծովին հարակից, ինչպես նաև միջերկրածովյան ու սևծովյան մի շարք նահանգներում: Սակայն ուշագրավն այն է, որ այս անգամ ԺՀԿ-ը պարտություն է կրել իր նախկին (1992-2010թթ.) նախագահ Դենիզ Բայքալի հայրենի Անթալիայի նահանգում (հաղթել է ԱԶԿ-ը), ուր այս տարվա մարտի 6-ին (մեկ օրում) ԺՀԿ-ի շարքերը լքեց նրա միանգամից 500 անդամ: Ի դեպ, ԺՀԿ-ը պարտություն է կրել նաև իր ներկայիս նախագահ Քեմալ Քըլչդարօղլուի հայրենի Թունջելիում (հաղթել է ԽԺԿ-ը):

ԱՇԿ-ը նույնպես հաղթել է իր համար ավանդական համարվող նահանգներում, այդ թվում նաև Օսմանիեում, ուր ծնվել է ԱՇԿ-ի նախագահ Դևլեթ Բահչելին: ԱՇԿ-ն թեև հաղթել է Կարսի նահանգում, սակայն պարտվել է Իգդիրի նահանգում, որը հանդիսանում է 2011թ. խորհրդարանական ընտրություններում ԱՇԿ-ի հաղթանակած միակ նահանգը:

Ինչ վերաբերում է ԽԺԿ-ին, ապա նա հաղթել է ԹՀ հարավ-արևելյան քրդաբնակ գրեթե բոլոր նահանգներում, ինչպես նաև Թունջելիում (Դերսիմ): Քրդերի ակտիվում կարելի է գրանցել նաև Մարդինի նահանգը, քանի որ այնտեղ հաղթանակ է տարել քրդերի իրավունքների պայքարի առաջամարտիկներից (քուրդ) Ահմեդ Թուրքը:

Ընտրությունների արդյունքները վկայեցին, որ վերջին շրջանում ԹՀ-ում մեծ աղմուկ հանած և իշխանությունների համար անցանկալի իրադարձությունները («Գեզի» այգու դեպքեր, կոռուպցիոն բացահայտումներ (այդ թվում նաև Էրդողանի ու նրա ընտանիքի մասով) ու դրանց հետևանքով նախարարների հարկադիր հրաժարական, նախարարների որդիների ձերբակալություններ, Էրդողան-Գյուլեն առճակատում և այլն) վճռորոշ վնաս չպատճառեցին ԱԶԿ-ին: Դրա պատճառները մի քանիսն են:

Էրդողանն անցկացրեց շատ լավ նախընտրական կամպանիա: Վերջին օրերին բժիշկներն Էրդողանին անգամ չթույլատրեցին ելույթներ ունենալ, քանի որ դա կարող էր անդառնալի վնաս պատճառել օրական նախընտրական 3 հանդիպում անցկացնող նրա ձայնալարերին⁹: Էրդողանի խոսքերը, թերևս, համոզիչ են թվացել շատերին: Իր ելույթներում Էրդողանը Գյուլենի շարժման նկատմամբ լայնորեն գործածեց «միջազգային դավադրության» ու «ներքին թշնամու» գաղափարները, իշխանամետ մամուլը շարունակ ընդգծում էր, որ ԱԶԿ-ի պարտության դեպքում ԹՀ քաղաքացիների կյանքը կենթարկվի «արտաքին ուժերին»:

Էրդողանն օգտագործում էր նաև «տնտեսական» գործոնը` հիշեցնելով, որ վերջին 10 տարում ԹՀ-ը տնտեսական մեծ հաջողություններ է արձանագրել¹⁰, և եթե ԱԶԿ-ն պարտվի ընտրություններում, ապա երկրի տնտեսությանը և կայունությանը կպատճառվի խոշոր վնաս: Բացի այդ, Էրդողանը հայտարարում էր, որ ԱԶԿ հաղթանակը կլինի նոր (զորեղ) Թուրքիայի հաղթանակը, մինչդեռ հակառակ դեպքում կհաղթի հին Թուրքիան: Էրդողանը փորձում էր մարդկանց հավաստիացնել, որ ԺՀԿ-ն ոչ մի կերպ չի փոխվել, և որ իշխանության գալու դեպքում նա սկսելու է գործնականում կիրառել միակուսակցական համակարգը: Այդպիսով՝ Էրդողանին հաջողվեց, «սպառնալիքների» մասին բարձրաձայնելով, նվազագույնի հասցնել կոռուպցիոն հարցերի ազդեցությունը, «դավադրության» սպառնալիքին բախված ընտրողների համար ստեղծել «համերաշխության հարթակ»:

Դեռևս 2013թ. դեկտեմբերի 26-ին ամերիկյան The Washington Post թերթում հրապարակած իր հոդվածում գիտնական, «Տնտեսության և կոռուպցիայի ազդեցությունն ընտրությունների վրա» գիտական հետազոտության համահեղինակ Ջոշուա Թաքերը կանխատեսել էր, որ կոռուպցիոն վերջին սկանդալն այդքան էլ չի ազդի ԹՀ առաջիկա ընտրությունների արդյունքների վրա: Նա բերել էր Շվեդիայի և Մոլդովայի օրինակները. Շվեդիայում չափազանց բացասաբար են վերաբերվում կոռուպցիային, անկախ նրանից՝ աճո՞ւմ է երկրի տնտեսությունը, թե՞ ոչ, ճգնաժամ կա՞, թե՞ ոչ, մինչդեռ Մոլդովայում եթե տնտեսությունը բարեհաջող զարգանում է, ապա նրա բնակիչները գործնականում չեն արձագանքում կոռուպցիային` գտնելով, որ քաղաքական հետապնդումները կարող են վատթարացնել տնտեսական իրավիճակը, մեծացնել գործազրկության մակարդակը և այլն:

Թաքերի կարծիքով` ԹՀ-ը «կոռուպցիայի ընկալման» վարկանիշով հետ է մնում Շվեդիայից, սակայն գերազանցում է Մոլդովային, ինչը նշանակում է, որ Թուրքիայում ընտրողները չեն ցուցաբերի այնպիսի վճռականություն, ինչպես Շվեդիայում է, և այնպիսի անտարբերություն, ինչպես Մոլդովայում է: Հետևաբար, ԱԶԿ-ն կարող է զրկվել քվեների որոշակի քանակից, սակայն մեծ կորուստների մասին խոսք լինել չի կարող¹¹:

Կարելի է կարծել, որ եթե ՏԻՄ ընտրություններին ընդառաջ ԹՀ-ում չգրանցվեին ԱԶԿ-ի համար վերոնշյալ բացասական զարգացումները, ապա այն ՏԻՄ ընտրությունների արդյունքներով կհավաքեր քվեների կեսից ավելին: Ընտրությունների արդյունքները վկայեցին, որ մարդիկ գնահատական տվեցին երկիրը ղեկավարելու քաղաքական գործիչների կարողություններին և ոչ թե կոռուպցիոն սկանդալին: Այստեղ պետք է ուշադրություն դարձնել Էրդողանի ևս երկու հայտարարության վրա: Մարտի սկզբին Էրդողանն Անկարայում հայտարարեց, որ եթե ԱԶԿ-ն չհաղթի ՏԻՄ ընտրություններում, ապա նա պատրաստ է հեռանալ քաղաքականությունից¹²: Սա, մի կողմից, կարելի է որակել որպես ընտրողներին վախեցնելու կամ շանտաժի ենթարկելու փորձ, որ ԹՀ-ը կարող է կորցնել Էրդողանի նման գործչի, մյուս կողմից՝ դա վկայում է Էրդողանի ինքնավստահության մասին. նա չէր կասկածում, որ հենց իր կուսակցությունն է հաղթելու ՏԻՄ ընտրություններում: Այդ մասին է վկայում օրեր անց նրա արած մեկ այլ հայտարարություն, որում Էրդողանն ընդդիմադիր կուսակցապետերին առաջարկեց ՏԻՄ ընտրություններում պարտություն կրելու դեպքում հրաժարական տալ` ընդգծելով, որ նման երևույթները պետք է սովորական դառնան ԹՀ-ի համար¹³: Էրդողանը գիտեր, որ ընդդիմադիր կուսակցությունները չեն հաղթելու ընտրություններում և, նրանց վնասելուց բացի, ցանկանում էր նաև մատնացույց անել պաշտոններից ընդդիմադիր կուսակցապետերի կառչած լինելը:

ՏԻՄ ընտրություններում ԱԶԿ հաղթանակին նպաստած կարևոր (եթե ոչ գլխավոր) գործոնների թվում է այլընտրանքի բացակայությունը: ԹՀ հիմնադիր Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի հիմնած ԺՀԿ-ն ներկայումս թույլ է և չի կարողանում ներկայանալ որպես իրական այլընտրանք, այն ազդեցություն ունի միայն սահմանափակ թվով նահանգներում (ՏԻՄ ընտրություններից հետո Քեմալ Քըլըչդարօղլուն հայտարարեց, որ ԺՀԿ-ն չի ստացել այնչափ քվեներ, որչափ որ ակնկալում էր): Ի դեպ, այլընտրանք չունենալը վերաբերում է նաև Ֆեթհուլա Գյուլենի կողմնակիցներին, որոնց Էրդողանը որակել է որպես «զուգահեռ կառույց» («խորքային պետություն», «պետություն պետության մեջ»): Էրդողանը մարտի սկզբին Գյուլենին կոչ էր արել, հակակառավարական քարոզչությամբ զբաղվելու փոխարեն, ԱՄՆ-ից գալ Թուրքիա, կուսակցություն ստեղծել և քաղաքական պայքար մղել ժողովրդավարական ուղիով¹⁴:

Դժվար է պատկերացնել, որ գյուլենականները, չափավոր իսլամական ԱԶԿ-ից բացի, կարող էին քվեարկել այլ կուսակցության և, մասնավորապես, ԺՀԿ օգտին, որը տասնամյակներ շարունակ թույլ չի տվել, որ իսլամը դուրս գա մզկիթի դարպասներից (Աթաթուրքի ընդունած 6 սկզբունքներից մեկը` լաիցիզմ), էլ չենք ասում ԱՇԿ-ի ու քրդերի մասին: Գյուլենականները կարող էին բոյկոտել ընտրությունները, բայց քանի որ ներկայացված են իշխանական կառույցներում, ապա ԱԶԿ հնարավոր պարտությունը ձեռնտու չէր լինի նրանց: Եվ վերջապես, գյուլենականների համար ԱԶԿ-ն չի սահմանափակվում միայն Էրդողանով:

Բացի այդ, ՏԻՄ ընտրություններում ԱԶԿ հաղթանակի օգտին ծառայեց «խոշոր քաղաքների» մասին օրենքը, որը միաժամանակ հարվածեց ԺՀԿ-ին: 2012թ. նոյեմբերի 12-ին ԹԱՄԺ ընդունած օրենքով Այդըն, Բալըքեսիր, Դենիզլի, Հաթայ, Մալաթիա, Մանիսա, Քահրամանմարաշ, Մարդին, Մուղլա, Թեքիրդաղ, Տրապիզոն, Շանլըուրֆա, Վան և Օրդու (Օրդուն «խոշոր քաղաքի» կարգավիճակ ստացավ 2013թ.) նահանգներում, որոնց բնակչությունը կազմում էր ավելի քան 750.000 մարդ, ստեղծվեցին նույնանուն «խոշոր քաղաքների» քաղաքապետարաններ, որոնց լիազորությունները տարածվեցին ողջ նահանգի սահմանների վրա: Դրանով իսկ «խոշոր քաղաքների» քանակը ԹՀ-ում 16-ից հասցվեց 30-ի:

Մինչ այդ նման կարգավիճակ ստացել էին Ստամբուլը, Քոջայելին, Ադանան, Անկարան, Անթալիան, Բուրսան, Դիարբեքիրը, Էսքիշեհիրը, Էրզրումը, Գազիանթեփը, Իզմիրը, Քայսերին, Քոնիան, Մերսինը, Սաքարիան ու Սամսունը¹⁵: «Խոշոր քաղաքների» աճը պայմանավորված է Թուրքիայի բնակչության բնական աճով և գյուղից քաղաք միգրացիայի խոշոր ծավալով. եթե 1927թ. ԹՀ բնակչության 75%-ը բնակվում էր գյուղերում, ապա ներկայումս հակառակ պատկերն է. քաղաքներում բնակվում է բնակչության ավելի քան 70%-ը:

ՏԻՄ ընտրություններն առաջինն էին 14 «խոշոր քաղաքի» համար: Նախնական տվյալներով՝ ԱԶԿ-ն հաղթել է 30 «խոշոր քաղաքներից» 21-ում, ԺՀԿ-ն՝ 5-ում, ԱՇԿ-ն՝ 2-ում, ԽԺԿ-ն՝ 2-ում: Նոր օրենքով «խոշոր քաղաքի» կարգավիճակով նահանգի (ուր գյուղերը «վերածվել են խոշոր քաղաքի» թաղամասերի) բնակիչներից յուրաքանչյուրը կարողացել է մասնակցել «խոշոր քաղաքի» քաղաքապետի ընտրություններին, ինչն արգելված է եղել 2009թ.: Դա նշանակում է, որ գյուղական շրջանների բնակիչները նույնպես մասնակցել են տվյալ ընտրությանը, ինչն էլ որոշ նահանգներում վճռորոշ է եղել ԱԶԿ-ի համար, որը բավականաչափ զորեղ չի գտնվել նահանգի կենտրոնում, սակայն ավելի ուժեղ է գտնվել նահանգի տարբեր շրջաններում:

Ընդգծվում է, որ ԱԶԿ-ին նման կերպ հաջողվել է Անթալիայում հաղթել ԺՀԿ-ին, իսկ Բալըքեսիրում՝ ԱՇԿ-ին, ինչպես նաև հաղթել Օրդու նահանգում: Ընդգծվում է, որ ԺՀԿ-ն իր հերթին նախկին օրենքի առկայության դեպքում հաղթանակ կտոներ Անկարայում, Անթալիայում, Օրդուում և Մերսինում (այստեղ նա զիջել է ԱՇԿ-ին): «Խոշոր քաղաքների» մասին օրենքն ամենաշատն օգնել է ԱԶԿ-ին և ԽԺԿ-ին¹⁶:

Ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ քվեների հաշվարկի ժամանակ Թուրքիայի 35 նահանգում միանգամից անջատվել է էլեկտրականությունը, ինչի հետևանքով ստիպված են եղել տվյալ գործընթացը շարունակել մոմերի, լապտերների, բջջային հեռախոսների լույսի ներքո¹⁷: Դրա հետ կապված՝ ԹՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարար Թաներ Յըլդըզը հայտարարել է, որ էլեկտրաէներգիայի խափանման պատճառը տրանսֆորմատորի մեջ մտած կատուն է, ինչը զավեշտալի մեկնաբանությունների տեղիք տվեց համացանցում¹⁸: Ընդդիմադիրները, սակայն, չեն բացառում, որ էլեկտրաէներգիայի անջատումն իրականացվել է միտումնավոր՝ ընտրախախտումներ կատարելու համար:

Իշխանական ռեսուրսների օգտագործումը նույնպես նպաստել է ԱԶԿ հաղթանակին: ԹՀ Ռադիոյի և հեռուստատեսության բարձրագույն խորհրդի (RTÜK) անցկացրած մոնիթորինգը վկայել է, որ հանրային TRT հեռուստաալիքը փետրվարի 22-ից մարտի 2-ին նախընտրական քարոզչության եթերաժամի 89.52%-ը (13 ժամ 32 րոպե) հատկացրել է ԱԶԿ-ին, 5.29%-ը (48 րոպե)՝ ԱՇԿ-ին, 4.96%-ը (45 րոպե)՝ ԺՀԿ-ին, 0.22%-ը (2 րոպե)՝ ԽԺԿ-ին: Ընդդիմադիր կուսակցություններին ընդհանուր հատկացվել է միայն 2 ժամ 45 րոպե¹⁹:

Առանձնակի ուշադրության է արժանի ՏԻՄ ընտրություններում քրդերի (և ոչ թե պարզապես ԽԺԿ-ի) գրանցած լուրջ հաջողությունը: Եթե համեմատենք ԺՀԿ և ԽԺԿ ցուցանիշները, կտեսնենք, որ ԺՀԿ-ն հավաքել է 10 միլիոն քվե ավելի, իսկ տոկոսային հարաբերությամբ՝ մոտ 7 անգամ ավելի: Եվ չնայած դրան՝ ԺՀԿ-ն հաղթել է միայն 13 նահանգում, իսկ ԽԺԿ-ն՝ 10 նահանգում: Միաժամանակ, քրդերի ակտիվում պետք է գրանցել նաև Մարդինը, և կստացվի, որ քրդերը հաղթել են 11 նահանգում: Սակայն քրդերի հաջողությունները չեն ավարտվում միայն այսքանով:

Հարկ է անդրադառնալ 2012թ. հոկտեմբերի 15-ին ԹՀ-ում ստեղծված Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցության (ԺԴԿ, HDP) գործոնին, որը ներկա դրությամբ ԹԱՄԺ-ում ունի 8 պատգամավոր (5-րդ կուսակցությունը): Քուրդ առաջնորդ Աբդուլա Օջալանի առաջարկով ստեղծված և քուրդ կարկառուն գործիչներով համալրված ԺԴԿ-ն նպատակադրվել է միավորել քրդական ու ձախակողմյան մի շարք կուսակցությունների` խլելու համար ԺՀԿ ձայները: 2012թ. հոկտեմբերին Անկարայում անցկացված ԺԴԿ համագումարում, որն անցավ «Սա միայն սկիզբն է» կարգախոսով, ԺԴԿ-ն գործարկեց ՏԻՄ ընտրություններում իր ընտրարշավի ռազմավարությունը` «ԽԺԿ-ն` Արևելքում, ԺԴԿ-ն` Արևմուտքում»: Համագումարում ընթերցվեց Օջալանի նամակը, որում նա ԺԴԿ-ն անվանել է քուրդ ժողովրդի ժողովրդավարական պայքարի շրջադարձային կառույց:

ԺԴԿ անդամ Բիրքան Յորուլմազի կարծիքով՝ ԺԴԿ-ն կարող է ընտրություններում ստանալ ԺՀԿ քվեները, որի օգտին շատերը հարկադրաբար են քվեարկել, քանի որ չի եղել այլընտրանք՝ հավելելով, որ ԺՀԿ-ն ստանում է ալավիների քվեների մոտ 60%-ը, և ԺԴԿ-ն ցանկանում է փոխել այդ իրավիճակը: Թուրքական մամուլը նշել է, որ ԺԴԿ-ն Օջալանի կողմից ստեղծվել է հատուկ ալավիների ձայները ստանալու նպատակով²⁰: Ընդ որում՝ ԽԺԿ-ն և ԺԴԿ-ն ունեն 2015թ. խորհրդարանական ընտրություններում միավորվելու պլան` թեև նրանց միջև առկա են որոշակի տարաձայնություններ: ԺԴԿ-ն ցանկանում է լցնել ԹՀ քաղաքական ձախ թևում առաջացած վակուումը, սակայն ձախ շրջանակները մտավախություն ունեն ԺԴԿ հարցում, ինչը կապված է Օջալանի ազդեցության հետ. շատերը նրան չեն ցանկանում տեսնել ընդդիմության համախմբման գլխավերևում:

Ուսումնասիրելով արևմտյան ու կենտրոնաարևմտյան մի շարք նահանգներում ԺԴԿ ունեցած արդյունքները` ակներև է դառնում, որ այն հիմնականում զբաղեցրել է 4-5-րդ տեղը (26 կուսակցությունից): Ստամբուլի նահանգում այն հավաքել է 413.000 քվե` առաջ անցնելով անգամ ԱՇԿ-ից (3-րդ տեղ), ինչը պայմանավորված է նրանով, որ Ստամբուլում բնակվում են մեծ թվով քրդեր: Ուշագրավ է, որ ԱԶԿ-ն ԺՀԿ-ին այստեղ հաղթել է 670.000 քվեի տարբերությամբ: Անկարայում ԺԴԿ-ն 5-րդն է` ավելի քան 28.000 քվե, իսկ ԱԶԿ-ն այս դեպքում ԺՀԿ-ին հաղթել է ընդամենը 32.000 քվեով: Իզմիրում ԺԴԿ-ն 4-րդն է` ավելի քան 88.000 քվե (ԺՀԿ-ն ԱԶԿ-ին հաղթել է 360.000 քվեով): Ուշագրավ է նաև, որ Անթալիայում ԱԶԿ-ն ԺՀԿ-ին հաղթել է 23.000 քվեով, մինչդեռ ԺԴԿ-ն (4-րդ տեղ) այստեղ հավաքել է ավելի քան 30.000 քվե: Փաստորեն, ԺԴԿ-ի համար սրանք առաջին ընտրություններն էին, և կարելի է կանխատեսել, որ հետագա ընտրություններում այն կխաղա ավելի ծանրակշիռ դեր, առաջին հերթին՝ ի վնաս ԺՀԿ-ի:

Այսպիսով, ՏԻՄ ընտրություններով ԹՀ-ը թևակոխեց 1.5-ամյա ընտրական մարաթոն (նախագահական ընտրություններն անցկացվելու են այս տարվա օգոստոսի 10-ին, իսկ խորհրդարանական ընտրությունները` հաջորդ տարվա հունիսին): Էրդողանը ՏԻՄ ընտրություններում ԱԶԿ հաղթանակը որակեց որպես «ողջ 77 միլիոնանոց ԹՀ հաղթանակի օր»՝ ընդգծելով, որ իրենք այդ հաղթանակը տարել են ոչ թե փողոցներում, այլ քաղաքական մեթոդներով, ժողովրդավարական ընտրությունների միջոցով: ՏԻՄ ընտրություններից հետո ԱԶԿ-ի համար առաջնահերթը նախագահական ընտրություններում հաղթելն է, ինչը շատ ավելի դյուրին խնդիր է. ընդդիմադիր կուսակցապետերը` որպես առաջնորդ, ոչ մի կերպ չեն կարող համեմատվել Էրդողանի հետ: ՏԻՄ ընտրություններից հետո Էրդողանը հերքեց, որ նախագահական և խորհրդարանական ընտրությունները կարող են անցկացվել համատեղ: Նա դժգոհեց, որ բազմակուսակցական համակարգին անցած ԹՀ-ում մինչև իրենց իշխանության գալը (2002թ.) ընտրություններն անցկացվել են ամեն 16 ամիսը մեկ անգամ, ինչն էլ վնասել է երկրում կայունության հաստատմանը: 2015-ից հետո ԹՀ-ում կգրանցվի ընտրական դադար, և ԹՀ պատմության մեջ առաջին անգամ մեկ տարում՝ 2019թ., միանգամից կանցկացվի 3 ընտրություն` ՏԻՄ, խորհրդարանական և նախագահական:

¹ Erdoğan'dan erken seçim sinyali, Haber Türk, 23.07.2012.

² CHP'li İnce: 27 Ekim olmaz, 3 Kasım olsun, Hürriyet, 06.09.2012.

³ 2011թ. հունիսի 12-ի խորհրդարանական ընտրություններում ԱԶԿ-ի հաղթանակից հետո ԹԱՄԺ-ում նրա ներկայացուցիչների քանակը նվազել է 10-ով. ԱԶԿ-ի պատգամավոր-ներից մեկը մահացել է (տվյալ դեպքերում նրա տեղը մնում է թափուր), իսկ 2013թ. դեկտեմբերի 17-ին ԹՀ-ում իրականացված հակակոռուպցիոն գործողությունից հետո ԱԶԿ-ի շարքերը լքել է նրա ևս 9 ներկայացուցիչ:

⁴ Erken yerel seçimde flaş gelişme, Sabah, 12.10.2012.

⁵ Cumhurbaşkanı Abdullah Gül bu güne kadar kaç kanunu veto etti?, Milliyet, 20.02.2014.

⁶ 1934, 1938, 1942թթ. ԹՀ-ում չեն անցկացվել ՏԻՄ ընտրություններ, քանի որ տվյալ ժամանակ իշխող ԺՀԿ-ը չի ունեցել մրցակից` ընդդիմադիր կուսակցության տեսքով (ԹՀ-ը բազմակուսակցական համակարգին անցում է կատարել 1946թ.): Բացի այդ, ռազմական հե-ղաշրջումները (1960, 1971, 1980) ԹՀ-ում պատճառ են դարձել ՏԻՄ ընտրությունների անցկացման գործընթացում դադարների գրանցման համար:

⁷ 1930'dan 2009'a Türkiye'de yerel seçim sonuçları, İhlas Haber Ajansı, 16.04.2011.

⁸ 2014 yerel seçim sonuçları, Anadolu Ajansı.

⁹ Doktorlardan Erdoğan'a çok acil uyarı, Yeni Şafak, 27.03.2014.

¹⁰ 2002թ. ԹՀ-ում մեկ շնչին բաժին ընկնող ազգային եկամուտը կազմել է $3500, իսկ 2013թ.` $10.774, 2002թ. ՀՆԱ-ն կազմել է $230 մլրդ, իսկ 2013թ.` $822 մլրդ, 2002թ. արտահանման ծավալը կազմել է $36 մլրդ, իսկ 2013թ.` $152.5 մլրդ, 2002թ. օտար ներդրումների ծավալը կազմել է $85.5 մլրդ, 2013թ.` $390.4 մլրդ (2012թ.` $420.7 մլրդ), 2002թ. զբոսաշրջությունից ստացված եկամուտը կազմել է $11.9 մլրդ, իսկ 2013թ.` $32.3 մլրդ, 2002թ. ԹՀ-ն ԱՄՀ-ին պարտք էր $23.5 մլրդ, ինչն ամբողջովին մարվել է 2013թ. մայիսին:

¹¹ Taha Akyol, Sandıktan ne çıktı?, Hürriyet, 31.03.2014.

¹² Erdoğan siyaseti bırakma şartını açıkladı!, Milliyet, 05.03.2014.

¹³ Başbakan Erdoğan'dan istifa sözü, Bugün, 13.03.2014.

¹⁴ Erdoğan'dan Gülen'e parti kur çağrısı, Haber A, 04.03.2014.

¹⁵ Büyükşehir Yasası Kabul Edildi, TRT Haber, 12.11.2012.

¹⁶ Büyükşehir yasası en çok AK Parti ve BDP'ye yaradı, Bugün, 01.04.2014.

¹⁷ 35 ilde elektrik kesildi, oylar mum ışığında sayıldı, Zaman, 31.03.2014.

¹⁸ Enerji Bakanı Taner Yıldız: Trafoya kedi girdi, Hürriyet, 02.04.2014.

¹⁹ TRT'den AK Parti'ye 13 saat muhalefete 48 dakika, Radikal, 13.03.2014.

²⁰ Emre Uslu, HDP, Öcalan’ın Alevi partisi olacak, Taraf, 31.10.2013.

«Գլոբուս» վերլուծական հանդես, թիվ 4, 2014

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր