ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՌԱԶՄԱԿԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐՈՒԹՅԱՆ ՀՆԳԱՄՅԱ ՊԼԱՆԸ

26.06.2012

ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՌԱԶՄԱԿԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐՈՒԹՅԱՆ ՀՆԳԱՄՅԱ ՊԼԱՆԸ

Հայկ Գաբրիելյան
Թուրքագետ

2012թ. փետրվարի 1-ին Թուրքիայի զինված ուժերի գլխավոր շտաբը տվյալներ հրապարակեց երկրի զինված ուժերի մասին: Դրանց համաձայն՝ Թուրքիայում ամեն 99 բնակչին բաժին է ընկել 1 զինվորական: Թուրքիայի ցամաքային, ռազմաօդային և ռազմածովային ուժերում զինծառայողների քանակը կազմել է 506.892, ժանդարմերիայինը՝ 208.869, իսկ առափնյա պաշտպանությանը՝ 5392, ընդհանուր` 721.153 մարդ: Թուրքիայի ցամաքային, ռազմաօդային և ռազմածովային ուժերում առկա է 329 գեներալ/ծովակալ, ժանդարմերիայում՝ 33, իսկ առափնյա պաշտպանությունում՝ 2: Թուրքիայի ցամաքային, ռազմաօդային և ռազմածովային ուժերում ծառայող սպաների ու ենթասպաների թվաքանակը կազմել է համապատասխանաբար՝ 33.762 և 71.444, ժանդարմերիայում՝ 5490 սպա և 22.583 ենթասպա, առափնյա պաշտպանությունում՝ 594 սպա և 1401 ենթասպա: Թուրքիայի ցամաքային, ռազմաօդային և ռազմածովային ուժերում ծառայողներից 457.677-ը զինվորական անձնակազմ է, իսկ 49.215-ը՝ քաղաքացիական անձնակազմ, ժանդարմերիայում համապատասխանաբար՝ 205.103 և 3766, իսկ առափնյա պաշտպանությունում՝ 4506 և 886¹:

Թուրքիան իր բանակի անձնակազմի մեծությամբ ՆԱՏՕ անդամ 28 երկրների թվում զբաղեցնում է 2-րդ տեղը, մինչդեռ ռազմական ծախսերի ցուցանիշով 7-րդն է: Ընդհանուր առմամբ, ՆԱՏՕ զինվորների թիվը 3.5 միլիոն է, որից 2.027.000-ը բաժին է ընկնում Եվրոպային, իսկ 1.487.000-ը՝ Հյուսիսային Ամերիկային: ՆԱՏՕ անդամ երկրների թվում ամենամեծ բանակն ունի ԱՄՆ-ը՝ 1.427.000 մարդ: Թուրքիան իր 720.000-անոց բանակով երկրորդն է, ապա գալիս են Ֆրանսիան՝ 227.000, Գերմանիան՝ 205.000, Մեծ Բրիտանիան և Իտալիան՝ 192.000-ական, Իսպանիան՝ 127.000, Հունաստանը՝ 124.000-ը և Լեհաստանը՝ 100.000:

Ռազմական ծախսերի ցուցանիշով ՆԱՏՕ անդամ երկրների թվում առաջատարը նույնպես ԱՄՆ-ն է, որի ցուցանիշը 2011թ. կազմել է $731.9 մլրդ: ԱՄՆ-ին հաջորդում են Մեծ Բրիտանիան՝ $63.6 մլրդ, Ֆրանսիան՝ $53.4 մլրդ, Գերմանիան՝ $48.1 մլրդ, Իտալիան՝ $30.2 մլրդ, Կանադան՝ $23.7 մլրդ: Թուրքիան իր $14.5 մլրդ ցուցանիշով 7-րդն է: Առաջատար տասնյակում են նաև Իսպանիան՝ $14 մլրդ, Հոլանդիան՝ $11.3 մլրդ և Լեհաստանը՝ $8.9 մլրդ: ՆԱՏՕ բոլոր երկրների ռազմական ծախսերը չեն կազմում ԱՄՆ ռազմական ծախսերի մեկ քառորդը²:

2012թ. մարտի 27-ին Թուրքիայի պաշտպանական արդյունաբերության գլխավոր վարչությունը (SSM) ներկայացրեց իր ռազմավարական հնգամյա պլանը, որում խոսվում է պաշտպանական ոլորտի հիմնական նախագծերի ավարտի կոնկրետ ժամկետների մասին: Ակնկալվում է, որ այդ նախագծերն ավելի բարձր մակարդակի կհասցնեն երկրի ռազմական արդյունաբերությունը:

2012-2016թթ. ռազմավարական պլանի համաձայն՝ թուրքական Altay տանկի³ առաջին օրինակը պետք է արտադրվի մինչև 2015թ.: Հակատանկային մեծ հեռահարությամբ հրթիռներն (UMTAS) արտադրվելու են մինչև 2012թ. ավարտը, իսկ միջին հեռահարությամբ հրթիռները (OMTAS)` մինչև 2013թ. ավարտը: Լազերային կիսաակտիվ մարտագլխիկով CIRIT հրթիռի զանգվածային արտադրությունը սկսվելու է մինչև 2013թ. ավարտը: Այս հրթիռը տեղադրվելու է Atak ուղղաթիռների վրա:

Բացի այդ, Թուրքիան պլանավորել է մշակել հեռահար գործողության (մինչև 2500 կմ) հրթիռներ: Հրթիռի միջանկյալ տեսակի (մինչև 1500 կմ շառավղով) փորձարկումները սկսվելու են հաջորդ տարի: Mehmetcik-1 հետևակի գրոհային հրացանի⁴ զանգվածային արտադրությունը մեկնարկելու է այս տարվա հուլիսին: Այն մշակված է գերմանական Heckler & Koch HK416-ի բազայի վրա:

T-129 Atak հետախուզա-հարվածային մարտավարական ուղղաթիռը⁵ և Anka անօդաչու թռչող սարքը⁶ (ԱԹՍ) զինված ուժերը կհամալրեն համապատասխանաբար՝ 2013 և 2014թթ.: Բազմաֆունկցիոնալ ուղղաթիռը երկրի ռազմաօդային ուժերի կազմը համալրելու է մինչև 2016թ. ավարտը, իսկ Hurkus ուսումնական ինքնաթիռը՝ մինչև 2015թ. ավարտը: Ռազմաուսումնական ռեակտիվ ինքնաթիռն արտադրվելու է մինչև 2014թ.: Տակտիկական ԱԹՍ-ների արտադրությունը նախատեսված է 2014թ.:

Ռեակտիվ ինքնաթիռի շարժիչի նախատիպը պատրաստ կլինի մինչև 2016թ.: Միջին և ցածր հեռահարության հակաօդային պաշտպանության (ՀՕՊ) համակարգերը մշակվելու են մինչև 2016թ. ավարտը: Ռադիոտեղորոշիչ դիտարկման արբանյակը⁷ պատրաստ է լինելու մինչև 2016թ.: Տարբեր պլատֆորմներում օգտագործվելիք ռադարն արտադրվելու է մինչև 2016թ.:

MILGEM դասի⁸ թուրքական արտադրության առաջին էսկադրոնային ականակիրը ռազմածովային ուժերի կազմը համալրելու է մինչև 2016թ. վերջը: Սեփական սուզանավի զարգացման հեռանկարների վերաբերյալ հետազոտությունն ավարտվելու է մինչև 2015թ.:

Ըստ ռազմավարական պլանի՝ 2016թ. ռազմական արդյունաբերության ցուցանիշներով Թուրքիան մտնելու է աշխարհի ուժեղագույն երկրների լավագույն տասնյակում: 2016թ. ողջ ռազմական արտահանումը կազմելու է $2 մլրդ: Հարկ է նշել, որ 2011թ. Թուրքիան արտահանել է մոտ $800 մլն-ի սպառազինություն, իսկ այս տարի պլանավորել է այդ ցուցանիշն ավելացնել ևս $200 մլն-ով⁹: 2011թ. իրագործվել է SSM ավելի քան 280 նախագիծ, կնքված պայմանագրերի վերջնական արժեքը կազմել է մոտ $27 մլն 301 հազար: Ներկա դրությամբ SSM-ն ապահովում է Թուրքիայի զինված ուժերի ռազմական կարիքների ավելի քան 50%-ը: Թուրքական սպառազինությունն արտահանվում է Մալայզիա, Սաուդյան Արաբիա, Ինդոնեզիա, ԱՄԷ, Վրաստան, Ադրբեջան, Պակիստան, Բանգլադեշ, Մակեդոնիա, Ալժիր, Բահրեյն, Եգիպտոս, Կատար, Թուրքմենստան, Հորդանան ու Հարավային Կորեա:

Բացի այդ, պլանով նախատեսված է, որ Թուրքիայի պաշտպանության նախարարությունը սպառազինության ծանուցման ու արտահանման գործընթացը կոորդինացնելու համար իր կապի գրասենյակներն է ստեղծելու 5 տարածաշրջանում` Մերձավոր Արևելք, Հեռավոր Արևելք, ԱՄՆ, Կովկաս-Միջին Ասիա ու ԵՄ-ՆԱՏՕ: Թուրքիայի կառավարությունը պլանավորում է աջակցել թեստավորման ու սերտիֆիկացման կենտրոնների ստեղծմանը, որոնց մակարդակը պետք է համապատասխանի միջազգային չափորոշիչներին՝ քաղաքացիական ու հասարակական սեկտորի պահանջների գոհացման համար¹⁰:

Հարկ է նշել, որ սեփական ռազմական արդյունաբերությանը զարկ տալուն նպաստում են նաև տարածաշրջանային զարգացումներն ու Թուրքիայի տարածաշրջանային հավակնությունները: 2011թ. սեպտեմբերի 8-ին Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Էրդողանը հայտարարեց, որ Թուրքիան չի կարողանում հետ ստանալ տեխզննման նպատակով Իսրայել ուղարկած իր Heron տիպի ԱԹՍ-ները. «Ո՞ւր են վերանորոգման նպատակով Իսրայել ուղարկված Heron-ները: Իսրայելը պետք է Թուրքիային հետ վերադարձնի 6 Heron: Դրա համար սահմանված է ժամկետ, սակայն ցայժմ մեր ԱԹՍ-ները չեն վերադարձվել: Մենք անգամ նախապես վճարել ենք դրանց վերանորոգման վճարը: Գործարար էթիկայի տեսանկյունից Իսրայելն անբարոյական քայլ է գործել»¹¹:

Սակայն Իսրայելի պաշտպանության նախարարությունը հայտարարեց, որ Heron-ների շարժիչների վերանորոգման գործընթացը դեռ ավարտված չէ¹²:

Սեպտեմբերի 15-ին Թուրքիայի պաշտպանության նախարար Իսմեթ Յըլմազը, այցելելով քուրդ զինյալների կողմից սպանված ոստիկանական սպայի հարազատներին, նրա մահվան մեջ մեղադրեց Իսրայելին, որը ձգձգում է Թուրքիային խոստացած Heron-ների տրամադրումը, ինչն էլ հեշտացրել է քուրդ զինյալների գործը. «Վերջին շրջանում Թուրքիան քուրդ զինյալների դեմ գործածելու համար $183 մլն-ով Իսրայելից գնել է 10 Heron, սակայն ներկայումս դրանցից 3-ը կործանվել են, 2-ը դարձել են լրիվ անպիտան, 3-ը շարժիչի հետ կապված խնդիրներ ունեն՝ թռչում են միայն պահեստային շարժիչով, քանի որ բուն շարժիչն անսարք է։ Արդյունքում՝ 5 Heron-ների շարժիչների վերանորոգման նպատակով ուղարկվել են Իսրայել»¹³։

Նոյեմբերի 24-ին Իսմեթ Յըլմազը հայտարարեց, որ Իսրայելը տուգանվել է Թուրքիային Heron ԱԹՍ-ների մատակարարման վերաբերյալ պայմանագրով ստանձնած պարտականությունները չկատարելու համար. «Heron-ների մատակարարման ձգձգման պատճառով հայրենական ընկերությունները տույժեր են սահմանել Իսրայելի նկատմամբ, ինչն արվել է առկա համաձայնագրին համապատասխան։ Համաձայնագրում առկա է մի կետ, ըստ որի՝ թուրքական կողմը կարող է տույժեր սահմանել այդ ապարատների մատակարարման ժամկետը խախտելու համար¹⁴։

2011թ. դեկտեմբերի վերջին Իսրայելի կառավարությունն արգելափակեց Թուրքիային իսրայելական IAI և Elbit ընկերությունների կողմից ռազմաօդային ուժերի համար նախատեսված հետախուզական համակարգերի հատկացման վերաբերյալ գործարքը։ 2009թ. իսրայելական կողմի հետ կնքվել է $141 մլն-անոց պայմանագիր, որից $87 մլն-ն բաժին էր ընկնում Elbit-ին, իսկ 54 մլն-ն՝ IAI-ին¹⁵։

2011թ. իսրայելական կողմը պետք է հանձներ այդ համակարգերը, սակայն հետագայում կողմերը համաձայնության եկան դա հետաձգել մինչև 2012թ. ապրիլ: Իրանական լրատվամիջոցներն այս կապակցությամբ գրեցին, որ Իսրայելը Թուրքիային հակաօդային պաշտպանության (ՀՕՊ) տարրերի հատկացման գործարքը չեղյալ է հայտարարել Իրանի պատճառով, «Իսրայելի կառավարությունը, մտահոգվելով, որ Իրանը կարող է նորագույն տեխնոլոգիաների մեջ ներթափանցելու հնարավորություն ստանալ, չեղյալ է հայտարարել Թուրքիային ռադիոտեղորոշիչ կայանների և ՀՕՊ համակարգերի հատկացման վերաբերյալ պայմանագիրը: Դրա պատճառը թուրք-իրանական սերտ և բարեկամական հարաբերություններն են։ Իսրայելը վստահեցնում է, որ Թուրքիային տվյալ սպառազինության վաճառքի դեպքում Իրանը կարող է դրանք ուսումնասիրելու թույլտվություն ստանալ»¹⁶:

2011թ. դեկտեմբերի վերջին Էրդողանը հայտարարեց, որ Թուրքիան պետք է ընդլայնի իր ռազմական արդյունաբերության զարգացման նախագծերը, որոնք կոչված են երկիրը տեղական արտադրության անհրաժեշտ ռազմական տեխնիկայով ապահովելուն. «Այդ առումով մենք պետք է օրինակ վերցնենք Իրանից, որը բավական զարգացրել է իր ռազմական արդյունաբերությունը։ Օրինակ, Իրանն արտադրել է 2000-2500 կմ հեռահարություն ունեցող հրթիռներ։ Մինչդեռ թուրքական հրթիռների առավելագույն հեռահարությունը կազմում է ընդամենը 150 կմ։ Բացի այդ, Իրանն իր ռազմական տեխնիկան արտադրում է Եվրոպայից անկախ՝ ուշադրություն չդարձնելով միջազգային պատժամիջոցներին։ Թուրքիան նույնպես կարող է արտադրել սեփական ռազմական արտադրանք»¹⁷։

2012թ. մարտի 29-ին Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմի «Ֆլագ Ռոդինի» պաշտոնաթերթի փոխխմբագիր Սերգեյ Գորբաչովը հայտարարեց, որ Ռուսաստանի Սևծովյան նավատորմը վերջին տարիներին Թեոդոսիայից ոչ հեռու ընկած ջրատարածությունում քանիցս թուրքական սուզանավեր է բացահայտել: Թեոդոսիայում է գտնվում նոր զինատեսակների փորձարկման կենտրոնը: Թուրքական սուզանավերը Թեոդոսիայի մոտակայքում զբաղված են հետախուզական աշխատանքների իրականացմամբ: Մինչ ԽՍՀՄ փլուզումը՝ 1970-1980-ական թթ., Թուրքիան նախընտրում էր իր սուզանավերը չմտցնել Սև ծովի ջրատարածություն, ուր գերիշխում էր խորհրդային նավատորմը¹⁸:

2012թ. փետրվարի 27-ին թուրքական Takvim օրաթերթին տված հարցազրույցում անվտանգության և ռազմական հարցերով ամերիկացի հայտնի լրագրող Սեյմուր Հերշը հայտարարեց, որ առաջիկա մեկ տարին շատ կարևոր է Մերձավոր Արևելքի, այդ թվում նաև Թուրքիայի համար, քանի որ կարող են պատկերվել մերձավորարևելյան երկրների առաջիկա 30 տարիների ուրվագծերը. «Թվակազմով թուրքական բանակն աշխարհում զբաղեցնում է 9-րդ տեղը: Թուրքիան տարածաշրջանային ուժ դառնալու համար կարևոր քայլեր է ձեռնարկել ռազմական ոլորտում, որտեղ Թուրքիայի միակ թերի կողմն այն է, որ նա ցայժմ ավիակիր չունի: Սակայն Թուրքիան քայլեր է ձեռնարկում այդ ուղղությամբ. Թուրքիան երկար ժամանակ ԱՄՆ-ի հետ բանակցում էր F-35 կործանիչների գնման շուրջ, ինչն ավարտվեց հաջողությամբ: Թուրքիան արդեն իսկ պատվիրել է F-35 կործանիչներ, որոնք լայնորեն օգտագործվում են ավիակիրների վրա»¹⁹:

Հիշեցնենք, որ 2012թ. փետրվարի 23-ին Իսմեթ Յըլմազը հայտարարել էր, որ Թուրքիան ԱՄՆ-ից գնելու է F-35 (F-35 Lightning II) տիպի 100 կործանիչ, որոնց համար ընդհանուր առմամբ վճարելու է $16 մլրդ: Յըլմազը հավելել էր, որ առաջին երկու ինքնաթիռները Թուրքիային կհանձնվեն 2015թ.²⁰:

Մարտի 12-ին Թուրքիայի ռազմածովային ուժերի հրամանատար Մուրաթ Բիլգելը ԱՄՆ ռազմածովային ակադեմիայի (USNI) Proceedings ամսագրին տված հարցազրույցի ժամանակ հայտարարել էր, որ իրենց նպատակը լավ ուսուցված անձնակազմ ունեցող, լավ սպառազինված, ռազմավարական հեռավորություններում մոբիլ նավատորմ ունենալն է. «Առաջիկայում մենք պլանավորել ենք նավատորմը համալրել նոր բազմաֆունկցիոնալ ֆրեգատներով, օդային փոխադրման միջոցներով, ուղղաթիռներով ու ինքնաթիռներով, սուզանավերով: Բացի այդ, մենք պլանավորում ենք ունենալ ավիակիր, որն իր ինքնաթիռներով ու ուղղաթիռներով կմասնակցի ՆԱՏՕ միջազգային գործողություններին: Դրանում կարող են տեղակայվել ԱՄՆ-ից ստացվելիք F-35 տիպի 100 կործանիչներն ու բրիտանական Harrier-ները (ուղղահայաց վայրէջքով): Այդ ավիակիրն ունենալու է 140 մ երկարություն և 24.000 տ քաշ: Ավիակրի կառուցման նախագիծը գնահատվում է $1.5 մլրդ: Այն կառուցվելու է 5 տարվա ընթացքում և փորձարկումներից հետո՝ 6-7 տարի անց, հանձնվելու է շահագործման»²¹:

2012թ. մարտի 3-6-ը Թուրքիայի տնտեսական և արտաքին քաղաքականության հետազոտական կենտրոնը (EDAM) սեփական ատոմային ռումբ ունենալու վերաբերյալ հարցախույզ անցկացրեց Թուրքիայի 81 նահանգներից 15-ում, որին մասնակցեց 18-ից բարձր տարիք ունեցող 500 մարդ: Հարցախույզի մասնակիցների 54%-ն այն կարծիքին է, որ Իրանի միջուկային ծրագրի զարգացման (Իրանից բխող սպառնալիքի) ֆոնին Թուրքիան պետք է աշխատանքներ տանի սեփական ատոմային զենքի ստեղծման ուղղությամբ: 8.2%-ը կարծում է, որ դա անհրաժեշտ չէ, քանի որ ՆԱՏՕ-ն ապահովում է Թուրքիայի անվտանգությունը: 34.8%-ն էլ կտրականապես դեմ է Թուրքիայի կողմից սեփական ատոմային զենք ստեղծելուն: EDAM-ի նախագահ Սինան Ուլգենը, մեկնաբանելով հարցախույզի արդյունքները, հայտարարեց, որ դրանք վկայում են, որ թուրք ժողովուրդը չի հավատում իրանական միջուկային սպառնալիքի ֆոնին ՆԱՏՕ-ի կողմից Թուրքիայի անվտանգության ապահովմանը²²:

Պետք է նշել, որ Էրդողանը բազմիցս հայտարարել է, թե իրենք դեմ են, որ Իրանը ստեղծի միջուկային զենք` ընդգծելով, որ եթե Իրանը ստեղծի միջուկային զենք, ապա դա տարածաշրջանի մյուս երկրներին (Եգիպտոս, Սաուդյան Արաբիա, ինչպես նաև Թուրքիա) կստիպի գնալ նույն ճանապարհով, ինչը սպառնալիքի տակ կդնի տարածաշրջանի կայունությունն ու խաղաղությունը:

2012թ. հունվարին Հռոմում գտնվող ՆԱՏՕ քոլեջի աշխատակից Ժան-Լուպ Սամաանի պատրաստած «The day after Iran goes nuclear: Implications for NATO» (Իրանի՝ միջուկային երկիր դառնալու հաջորդ օրը. հետևանքները ՆԱՏՕ-ի համար) զեկույցում նշված է, որ Թուրքիան ներկայումս լրջորեն մտորում է իր միջուկային ռազմական մշակումների զարգացման շուրջ, քանի որ կարծում է, թե Իրանում միջուկային մարտագլխիկի հայտնվելուց հետո այդ երկրի հետ հավասարության և ուժերի տարածաշրջանային հավասարակշռության պահպանումը հնարավոր կդառնա միայն սեփական միջուկային զենքի ձեռքբերման միջոցով: Ապրիլի սկզբին Էրդողանի չինական այցի ժամանակ անգլիական մամուլը գրեց, որ Էրդողանը Թուրքիայում ատոմակայանի կառուցման կապակցությամբ բավական գրավիչ առաջարկ է արել Չինաստանին` միևնույն ժամանակ շահագրգռվածություն ցուցաբերելով սեփական միջուկային զենքի ստեղծման հարցում²³:

Հիշեցնենք, որ Չինաստանի ու Թուրքիայի վարչապետեր Վեն Ջիաբաոյի ու Էրդողանի դռնփակ բանակցությունների արդյունքում ստորագրվել էր երկու փաստաթուղթ, որոնցից մեկը Չինաստանի էներգետիկայի ազգային վարչության և Թուրքիայի էներգետիկայի նախարարության միջև մտադրությունների մասին արձանագրությունն է, իսկ երկրորդը՝ Ատոմային էներգիան խաղաղ նպատակներով օգտագործման մասին համագործակցության պայմանագիրը: Դա հանդիսանալու է երկու երկրների միջև ատոմային էներգիայի ոլորտում համագործակցության զարգացման առաջին քայլը: Ուշագրավ է, որ միջուկային հարցով դեռևս փետրվարին Թուրքիա էր ժամանել Չինաստանի փոխնախագահ Սի Ցզինպինը, որն, ի դեպ, փոխարինելու է Հու Ձինտայոին, իսկ Էրդողանը վերջին 27 տարիներին Չինաստան այցելած Թուրքիայի առաջին վարչապետն է²⁴:

Ինչ վերաբերում է Թուրքիայի` սեփական ատոմային զենք ունենալու նկրտումներին, ապա պետք է նշել, որ ներկայումս այն ձգտում է ընդլայնել իր միջուկային հնարավորությունները՝ անհրաժեշտ պահին միջուկային զենք արտադրել կարողանալու համար: Թուրքիայում արդեն իսկ առկա են ատոմային ռումբեր, որոնք, սակայն, ոչ թե թուրքական են, այլ ամերիկյան: 2011թ. դեկտեմբերի սկզբին թուրքական լրատվամիջոցները, վկայակոչելով Atomic Scientists ամսագիրը, գրեցին, որ Թուրքիայի հարավարևելյան հատվածում ընկած Ինջիրլիքի ավիաբազայում ներկայումս պահվում են 60-70 B61-12 տիպի միջուկային ռումբեր: 2001թ. Թուրքիայում պահվող ատոմային ռումբերի ցուցանիշը կազմում էր 90, իսկ հետագայում կազմելու է 50:

ԱՄՆ-ը Ինջիրլիքի ռազմաբազայում չունի որևէ ինքնաթիռ, որը կկարողանա կրել դրանք, քանի որ Անկարան մերժել է ԱՄՆ-ին Ինջիրլիքում ռազմավարական ինքնաթիռներ տեղակայելու հարցում` պատճառաբանելով, որ դա կփոխի բազայի կարգավիճակը: Այսինքն՝ ԱՄՆ-ը այդ ատոմային ռումբերը կրելու համար պետք է օգտվի իր այլ բազաներից: Իսկ թուրքական ինքնաթիռներն էլ նախկինում իրավունք չունեին կրել դրանք, մինչդեռ այն բանից հետո, ինչ Թուրքիան համաձայնեց իր արևելյան հատվածում ամերիկյան ռադարի տեղակայմանը, Վաշինգտոնը Թուրքիային հանձնեց 10-20 ատոմային ռումբ, որոնք այսուհետ կարող են կրել թուրքական օդուժի 142-րդ էսկադրիլիայի F-16A/B տիպի ինքնաթիռները` ԱՄՆ թույլտվությամբ: 2017թ. Ինջիրլիքում պահվող B61-12 ռումբերը փոխարինվելու են B61-3/4 նոր մոդելի միջուկային ռումբերով²⁵։

2010թ. աշնանը Թուրքիայի Ազգային անվտանգության խորհուրդն առաջին անգամ «կարմիր գրքի» սպառնալիքների թվում ներառեց կիբերանվտանգությունը: Այդ փաստաթուղթը, որն անվանում են նաև «գաղտնի կամ կարմիր սահմանադրություն», թարմացվում է 5 տարին մեկ անգամ²⁶: Դրանից արդեն մեկ տարի անց` 2011թ. հոկտեմբերի սկզբին, հայտնի դարձավ, որ Թուրքիան ստեղծում է Ազգային կիբերբանակ, որը սկզբնական շրջանում բաղկացած է լինելու 200 մասնագետից: Այս կապակցությամբ Տեղեկատվական անվտանգության միության նախագահ Մուսթաֆա Ալքանը հայտարարեց, որ Թուրքիան տեղեկատվական անվտանգության պաշտպանության տեսանկյունից գտնվում է հետնապահների տասնյակում` ընդգծելով, որ ռիսկային գոտում են գտնվում երկրի անգամ ֆինանսական համակարգերը²⁷:

Այդ մասին է վկայում նաև բրիտանական The Economist մեդիախմբի կողմից հունվարի 19-ին G-20-ի երկրների վերաբերյալ պատրաստած Cyber Power Index վարկանիշը, որում արտացոլված է այդ 20 երկրների կիբերհզորությունը։ Cyberhub.com-ի վերլուծաբանները փորձել են պարզել կիբերհարձակումներին դիմագրավելու և IT ենթակառույցների զարգացման հարցում G-20-ի երկրների ունակությունները։ Այդ նպատակով ընտրվել է մոտ 40 չափանիշ, որոնք բաժանվել են 4 հիմնական խմբի. կիբերտիրույթի նորմատիվա-իրավական կարգավորում, տնտեսական և սոցիալական համատեքստ, տեխնոլոգիական ենթակառույց, դրա օգտագործում տնտեսության մեջ։ Թուրքիան դրանում հանգրվանել է 15-րդ հորիզոնականում՝ ստանալով 30.4 միավոր և առաջ անցնելով միայն ՀԱՀ-ից (30.2), Սաուդյան Արաբիայից (25.7) և Ինդոնեզիայից (23.5)։ Առաջին տեղը զբաղեցրել է Մեծ Բրիտանիան՝ 76.8 միավոր, ապա գալիս են ԱՄՆ-ը՝ 75.4, Ավստրալիան՝ 71, Գերմանիան՝ 68.2 և Կանադան՝ 66.6:

Իրավական և նորմատիվային բազայի ցուցանիշով Թուրքիան G-20-ում զբաղեցրել է 15-րդ տեղը` 49.2 միավոր, տնտեսական և սոցիալական համատեքստի ցուցանիշով` 17-րդ տեղը` 24, տեխնոլոգիական ենթակառույցի ցուցանիշով` 10-րդ տեղը` 29.9, տնտեսության մեջ տեխնոլոգիական ենթակառույցների գործածման ցուցանիշով` 17-րդ տեղը` 15.9 միավոր²⁸։

Այսպիսով, վերոնշյալը վկայում է, որ Թուրքիայի զինված ուժերի ու ռազմական արդյունաբերության արդիականացման ու զարգացման վրա իրենց կնիքն են թողնում նաև Թուրքիայի տարածաշրջանային մեծ հավակնությունները և տարածաշրջանային ու միջազգային զարգացումները: Դրանք Թուրքիային մղում են ընդլայնել սեփական ռազմական արդյունաբերությունը, արդիականացնել զինված ուժերում առկա ռազմական տեխնիկան և նոր զինատեսակներով համալրել դրանք` տարածաշրջանային այլ երկրներից հետ չմնալու և տարածաշրջանում Թուրքիայի գերիշխող դիրք գրավելու նկրտումներին համապատասխանելու համար: Այդ գործոնները հետագայում նույնպես իրենց ազդեցությունն են թողնելու Թուրքիայի զինված ուժերի ու ռազմական արդյունաբերության հզորացման վրա: Վերջին տարիներին Թուրքիայի գրանցած տնտեսական հաջողությունները նույնպես նպաստում են ռազմական ոլորտի պլանների հաջող իրագործմանը:

Թուրքիայի զինված ուժերի ու ռազմական արդյունաբերության հզորացման վրա մեծ ազդեցություն ունի նաև ԱՄՆ-ի հետ ռազմական համագործակցությունը` ինչը բավական մեծ թափ է հավաքել այն բանից հետո, ինչ Թուրքիան համաձայնեց Մալաթիայում ամերիկյան ռադարի տեղակայմանը: Այդ համագործակցության ընդլայնումն ավելի հրատապ է դարձել Իսրայելի հետ Թուրքիայի ռազմական համագործակցության կասեցումից հետո:

¹ http://askerhaber.com/haber/6128/tskya-10-bin-asker-katildi.html

² http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/04/16/turkiye-natonun-2-ordusu

³ Altay տանկը ստեղծվում է կորեական Hyundai Rotem K2 տիպի տանկի բազայի վրա: Altay տանկի քաշը կազմելու է մոտ 60 տ: Այն ունենալու է 120 մմ տրամաչափի հարթ փողով հրանոթ և 12.7 մմ տրամաչափի գնդացիր: Տանկը կարողանալու է զարգացնել մինչև 70 կմ/ժամ արագություն: Նախնական տվյալներով՝ թուրքական նոր տանկի ինքնարժեքը կազմելու է մոտ $5.5 մլն: Մարտի կեսերին հայտնի դարձավ, որ Թուրքիան և Ադրբեջանը բանակցում են թուրքական Altay տանկի համատեղ արտադրության շուրջ, http://lenta.ru/news/2012/03/16/altay/:

⁴ Mehmetcik-1-ի քաշը կազմում է 3.6 կգ, երկարությունը` 1.09 մ, տրամաչափը` 5.56 մմ, արագաձգությունը` րոպեում 750 կրակոց, առավելագույն նշանառության հեռավորությունը` 1080 մ, http://tr.wikipedia.org/wiki/Mehmet%C3%A7ik-1_Piyade_T%C3%BCfe%C4%9Fi:

⁵ Atak-ի առաջին փորձնական թռիչքն իրականացվել է 2011թ. օգոստոսի կեսերին: Երկարությունը կազմում է 14.6 մ, բարձրությունը` 3.4 մ, լայնությունը` 4.5 մ, դատարկ քաշը` 2.9 տ, առավելագույն թռիչքային քաշը` 5 տ, առավելագույն ռազմական բեռնվածությունը` 1.2 տ, առավելագույն արագությունը` 269 կմ/ժամ (145 հանգույց), առավելագույն հեռահարությունը` 561 կմ, վառելիքի տարողությունը` 750 կգ: Անձնակազմը բաղկացած է երկու հոգուց` վարորդ և նշանառու, http://tr.wikipedia.org/wiki/TAI/AgustaWestland_T-129:

⁶ Anka-ն առաջին անգամ հրապարակավ ցուցադրվել է 2010թ.: Anka-ի առաջին թռիչքն իրականացվել է 2011թ. սկզբին: Anka-ի մարտական փորձարկումները տեղի են ունենալու այս տարվա հունիսին, Բաթմանի բազայում: Anka-ի առավելագույն թռիչքային քաշը 1.5 տ է, իսկ օգտակար բեռնվածությունը՝ 250 կգ: Anka-ն ի վիճակի է թռչել մինչև 9100 մ բարձրության վրա և օդում մնալ մինչև 24 ժամ: Anka-ի թևերի բացվածքը կազմում է 17.3 մ: Anka-ի նախագծի մշակումը գնահատվում է $107 մլն: 2011թ. սեպտեմբերին Anka-ի նկատմամբ հետաքրքրություն է ցուցաբերել Եգիպտոսի պաշտպանության նախարարությունը, http://lenta.ru/news/2012/04/10/anka/:

⁷ 2013թ. Թուրքիան արձակելու է Gokturk հետախուզական արբանյակը: $200 մլն արժողությամբ այդ արբանյակն ի վիճակի է վեր բարձրանալ 650-700 կմ և հետևել 60 սմ-ից ավելի մեծություն ունեցող օբյեկտների, այդ թվում նաև PKK զինյալների շարժմանը: Արբանյակն իր գործունեությունը կծավալի շուրջ 6 տարի և կնպաստի հետախուզական տվյալների ստացման հարցում ԱՄՆ-ից (նախկինում նաև Իսրայելից) ունեցած կախվածության նվազեցմանը, http://gundem.milliyet.com.tr/gokturk-uydusu-israil-i-korkutuyor/gundem/gundemdetay/03.01.2012/1483660/default.htm:

⁸ MILGEM (Milli Gemi - Ազգային նավ) ծրագիրն ընդունվել է 1996թ.` մարտական նավեր արտադրող այլ պետություններից ունեցած կախումը նվազեցնելու նպատակով: Այն կօգնի նաև անհրաժեշտ փորձ կուտակել` ազգային նավաշինության ոլորտի հետագա զարգացման համար: Ծրագրի պաշտոնական մեկնարկը տրվել է 2000թ. փետրվարի 15-ին: Այս ծրագրի շրջանակներում 2011թ. սեպտեմբերի վերջին Ստամբուլում ջուրն իջեցվեց «Հեյբելիադա» (F-511) կորվետը: Դրան ներկա Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հայտարարեց, որ Թուրքիան այդուհետ մտավ աշխարհի 10 երկրների շարքը, որոնք ռազմանավ են արտադրում, http://tr.wikipedia.org/wiki/M%C4%B0LGEM_Projesi#Silahlar:

⁹ 2000թ. սպառազինության արտահանումը կազմել է $123 մլն, 2001թ.` $134 մլն, 2002թ.` $248 մլն, 2003թ.` $331 մլն, 2004թ.` $196 մլն, 2005թ.` $337 մլն, 2006թ.` $487 մլն, 2007թ.` $615 մլն, 2008թ.` $784 մլն, 2009թ.` $832 մլն, 2010թ.` $854 մլն, http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/Documents/SP/Sp2012_2016/index.html:

¹⁰ http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/Documents/SP/Sp2012_2016/index.html

¹¹ http://www.internethaber.com/heronlarimizi-geri-gonder-israil-370450h.htm

¹² http://www.cnnturk.com/2011/turkiye/09/08/israil.den.heron.cevabi.motorlarin.tamiri.daha.bitmedi/628624.0/index.html

¹³ http://www.haberform.com/haber/israil-heron-israilin-heron-oyunu-86070.htm

¹⁴ http://www.sabah.com.tr/Gundem/2011/11/24/israile-iha-cezasi-404884646073

¹⁵ http://www.lenta.ru/news/2011/12/23/systems/

16 http://ru.salamnews.org/ru/news/read/101314/izrail-annuliroval-kontrakt-po-postavke-v-turciyu-pro-osteregayas-iri-ndash-iranskie-smi/

¹⁷ http://www.haberturk.com/gundem/haber/701120-turk-fuzesi-hedef-menzil-2500-km

18 http://nr2.ru/sevas/379734.html

¹⁹ http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1080019&CategoryID=81

²⁰ http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2012/02/23/f35-16-milyar-dolar-yutacak

²¹ http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/03/12/tskya-super-silah