ԳԱԶԱՏԱՐՆԵՐԻ ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍԵՎԾՈՎՅԱՆ-ԿԱՍՊՅԱՆ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆՈՒՄ Մաս 4. Թուրքական հանգույց

26.01.2010

ԳԱԶԱՏԱՐՆԵՐԻ ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍԵՎԾՈՎՅԱՆ-ԿԱՍՊՅԱՆ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆՈՒՄ Մաս 4. Թուրքական հանգույց

Սերգեյ Սարգսյան

Հիմնական հարցը, որն ամենաբարձր մակարդակով քննարկվում էր 2010թ. հունվարի 12-ին Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի Մոսկվա կատարած պաշտոնական այցի ընթացքում, էներգետիկայի ոլորտում երկու երկրների համագործակցությունն էր: Բանակցությունների համատեքստը հաստատեց Թուրքիայի` խոշոր նավթա- և գազատարանցման հանգույցի վերածվելու հեռանկարները, ինչպես նաև այն, որ երկիրը պահպանում է ռուսական գազի նշանակալի սպառողներից մեկը լինելու կարգավիճակը:

Թուրքիայի վարչապետի այցը շարունակությունն էր էներգետիկ քաղաքականության ոլորտում փոխընդունելի լուծումների որոնման երկարատև գործընթացի, որն սկսվել էր 2009թ. օգոստոսի 6-ին, Անկարա Ռուսաստանի վարչապետ Վ.Պուտինի պաշտոնական այցի ընթացքում: Այն ժամանակ կողմերին չհաջողվեց վերացնել առկա բոլոր տարաձայնությունները «Հարավային հոսք» գազատարի շինարարության նախագծին Թուրքիայի աջակցության հարցի հետ կապված: Անկարան, պաշտոնապես հայտարարելով ռազմավարական երկու կարևոր գազատարների` Nabucco-ի և «Հարավային հոսքի» փոխլրացյալության մասին, այնուամենայնիվ, ելնելով զուտ պրագմատիկ նկատառումներից, ավելի շատ հետաքրքրված է այն նախագծով, որը կիրականացնի գազի տարանցումն իր տարածքով, այն է` Եվրամիության կողմից լոբբիի ենթարկվող Nabucco-ով:

Միևնույն ժամանակ, Կասպիայի գազի պաշարների շուրջ իրավիճակը 2008թ. ընթացքում էական փոփոխությունների ենթարկվեց, որոնք տարբեր ազդեցություն գործեցին այդ նախագծերի իրագործման և, համապատասխանաբար, դրանց հանդեպ Անկարայի վերաբերմունքի վրա:

Այն բանից հետո, երբ Թուրքմենստանը հայտարարեց, որ բնական գազի պաշարները «Գունորթա Յոլոթեն», «Օսման» և «Յաշլար» հանքավայրերում կազմում են մոտ 14 տրլն խմ¹, և 2012թ. դրա գործարկումից հետո գազարդյունահանման տարեկան ծավալը կհասցվի մինչև 100 մլրդ մ3-ի, ակնհայտ դարձավ, որ Կենտրոնական Ասիայի պետությունների և, հնարավորության դեպքում` Ադրբեջանի արդյունահանած արտահանական գազի ողջ ծավալը համաշխարհային գներով գնելու Ռուսաստանի փորձը անհաջողության է դատապարտված: Իսկ համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը, «փլուզելով» գազի պահանջարկն ու գները, «Գազպրոմի» համար վնասաբեր դարձրեց դրա գնումը նաև գործող ռուս-թուրքմենական պայմանագրի շրջանակներում:

Այս իրավիճակում 2009թ. ապրիլի 8-ի լույս 9-ի գիշերը Միջին Ասիա-Կենտրոն 4 (ՄԱԿ-4) գազատարի պայթյունը, որի պատճառների մասին կողմերն այդպես էլ փոխընդունելի եզրակացության չեկան, հանգեցրեց Թուրքմենստանի կողմից գազն արտահանելու փաստական դադարեցմանը: Այս ֆոնին 2009թ. մայիսի 8-ին Եվրամիությունը Ադրբեջանի, Վրաստանի, Թուրքիայի և Եգիպտոսի հետ համատեղ հռչակագիր ստորագրեց Nabucco գազատարի շինարարության նախագծի վերաբերյալ: Նախագծի կողմնակիցների մեջ լրացուցիչ լավատեսություն ավելացրեց նաև Թուրքմենստանի նախագահ Գուրբանգուլի Բերդիմուհամեդովի` ավելի ուշ արած հայտարարությունն այն մասին, որ իր երկիրը ձգտում է դիվերսիֆիկացնել գազի մատակարարման արտահանական ուղղությունները և պատրաստ է դառնալ հումքի մատակարար Nabucco-ի համար:

Սակայն արդեն 2009թ. հոկտեմբերին տեղի ունեցավ տեղեկատվության արտահոսք «Գունորթա Յոլոթեն», «Օսման», և «Յաշլար» հանքավայրերի գազի պաշարների միջազգային աուդիտի փակ փաթեթից, որն իրականացնում էր Gaffney, Cline and Associates ընկերությունը: Փաստաթղթի կազմման որակը մատնանշում էր հնարավոր կեղծարարության մասին, ինչը ստիպեց արևմտյան մի շարք ընկերությունների հարցում ուղղել Թուրքմենստանի իշխանություններին` հաշվետվության տվյալները հաստատելու խնդրանքով²: Մեծ աղմուկ բարձրացավ, որը հանգեցրեց մի շարք բարձրաստիճան պետական այրերի հրաժարականին, ինչն էլ ավելի հաստատեց կասկածները Ռուսաստանի, Չինաստանի և Իրանի հետ արդեն կնքված պայմանագրերով գազ արտահանելուց բացի էլի գազ արտահանելու Թուրքմենստանի հնարավորությունների մասին: Նույնիսկ չնայած այն բանին, որ 2009թ. դեկտեմբերի կեսերին Մոսկվայի և Աշգաբադի երկարատև բանակցություններից հետո պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց 2003թ. ապրիլի 10-ի գործող պայմանագրում (25 տարի ժամկետով) փոփոխություններ մտցնելու մասին, որոնց համաձայն` Ռուսաստանը 2010թ. Թուրքմենստանից կգնի 40%-ով պակաս բնական գազ, քան նախատեսված էր ավելի վաղ (կազմում է մոտ 30 մլրդ մ3) այն գնով, ինչը կորոշվի գազի եվրոպական շուկայում տիրող իրավիճակն արտացոլող բանաձևով: Ներկայում կենտրոնաասիական գազի մոտավոր գինը, առանց տեղափոխման արժեքի հաշվառման, կազմում է $220-244,5:

Միանշանակ չստացվեցին նաև Անկարայի` 2009թ. հոկտեմբերին Իրանի հետ շրջանակային համաձայնագրի ստորագրման ջանքերը Հարավային Փարս գազահանքավայրի վերաբերյալ, որով Թուրքիան իրավունք կստանար գնելու և վերարտահանելու տարեկան 17,5 մլրդ մ3 գազ³ (մասնավորապես, ենթադրվում էր Nabucco գազատարով), քանի որ Թեհրանի միջուկային ծրագրի շուրջ լարվածության հերթական սրացումը զրոյի հանգեցրեց Վաշինգտոնի վերաբերմունքի փոփոխությունը այլ երկրների հետ Իրանի տնտեսական համագործակցության վերաբերյալ:

Այսպես, ԱՄՆ պետքարտուղարի` Եվրոպայի և Եվրասիայի գործերով օգնական Ֆիլիպ Գորդոնը, Վաշինգտոնում կայացած ճեպազրույցում օտարերկրյա լրագրողների համար մեկնաբանելով այս համաձայնագիրը, հիշեցրեց, որ ԱՄՆ-ում գործում է «օրենսդրություն, որը պահանջում է պատժամիջոցների ներմուծում, երբ այլ երկրներ կատարում են էական կապիտալ ներդրումներ Իրանի էներգետիկ հատվածում, և այս առումով ոչինչ չի փոխվել»⁴:

Իսկ 2009թ. դեկտեմբերի սկզբին, Բուլղարիա կատարած այցի ժամանակ Եվրասիայում էներգետիկ հարցերով ԱՄՆ հատուկ դեսպանորդ Ռիչարդ Մորնինգսթարը, աջակցություն հայտնելով Nabucco նախագծին, Իրանը բացառեց պոտենցիալ մասնակից երկրների ցանկից⁵:

Արդյունքում` Nabucco–ի շուրջ նոր հիմնախնդիրների ծագման և չլուծված հին խնդիրների և Մոսկվայի կողմից հրապուրիչ առաջարկների փաթեթ ու առևտրային զիջումներ ստանալու հետ կապված` Անկարան ակտիվացրեց գազի և դրա տեղափոխման հարցերի վերաբերյալ իր արտաքին քաղաքական գործունեությունը ռուսական ուղղությամբ: Առաջարկությունների փաթեթում հիմնականում երեք կետ կա.

թուրքիայում «Երկնագույն հոսք-2» գազատարի շինարարություն` ծածկելու համար 2020թ. բնական գազի ակնկալվող պահանջարկը մինչև տարեկան 66 մլրդ մ3 (2009թ.` 36 մլրդ) և գազը հասցնել մինչև Իսրայել և, հնարավոր է, մինչև Կիպրոս,
համաձայնություն Սամսուն-Ջեյհան նավթամուղի (որի նպատակն է թեթևացնել սևծովյան Բոսֆոր և Դարդանել նեղուցների բեռնվածությունը) շինարարությանը և գործարկմանը, ինչպես նաև նավթամթերքների տեղափոխմանը, վերամշակմանը և համատեղ սպառմանը մասնակցելուն,
նոր, ավելի շահավետ առաջարկներ ռուս-թուրքական կոնսորցիումի կողմից Թուրքիայի տարածքում առաջին ԱԷԿ-ի կառուցման վերաբերյալ:

Յուրաքանչյուրն իր խաղն ունի

Նոր գազատարների շինարարության մասին որոշումների ընդունումը, դրանց երթուղիների ընտրությունը Սևծովյան-Կասպյան տարածաշրջանում, որի համար գլոբալ դերակատարների պայքարն ամենևին էլ ավարտված չէ, այլ գտնվում է ամենաթեժ փուլում, կատարվում են ելնելով ոչ միայն և ոչ այնքան տնտեսական, որքան քաղաքական նկատառումներից: Ուստի, ցանկացած աշխարհատնտեսական նախագիծ ինքնաբերաբար կրում է աշխարհաքաղաքական շահերի պրոյեկցիա և, որպես հետևանք, երկակի` տնտեսական և քաղաքական չափորոշիչների կնիք, հետևաբար` այն ապահովագրված չէ ինչպես տնտեսական սխալներից ու կորուստներից, այնպես էլ աշխարհաքաղաքական սխալ հաշվարկներից:

Որպես օրինակ կարելի է բերել և´ Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղը, և´ Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում գազատարը, որոնց երթուղիներն ընտրվել են` ելնելով ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետության, այլև Վրաստանի հայաբնակ շրջանները շրջանցելու նկատառումներից:

Չդիտարկելով այդ նախագծերի մասնակից պետական կառույցների և մասնավոր ընկերությունների տնտեսական շահաբաժինների ստացման, ինչպես և դրանց երկարության ավելացման պատճառով ձեռքից բաց թողնված շահույթի հարցը` անհրաժեշտ է նշել, որ Հայաստանի բացառումը հետխորհրդային դարաշրջանում այս առաջին խոշոր տարածաշրջանային նախագծերից դրանք նախաձեռնողներին և շահող կողմերին չի մոտեցրել նախանշված քաղաքական նպատակների իրագործմանը: Եվ Հայաստանը տնտեսական նոր նախագծերում (որոնք տարածաշրջանային և նույնիսկ գլոբալ նշանակություն ունեն), այդ թվում և Կասպյան տարածաշրջանից նոր գազատարների շինարարությանը ներգրավելու հարցը պակաս սուր չէ, մասնավորապես, Վրաստանում «հնգօրյա պատերազմից» հետո:

Հայաստանի ընդգրկումը մակրոտարածաշրջանային նախագծերում կհանգեցներ տարածաշրջանի ռազմաքաղաքական կայունության բարձրացմանը, ընդ որում՝ անգամ Լեռնային Ղարաբաղի շարունակվող հակամարտության պայմաններում, թույլ կտար բացառել կամ գոնե կրճատել վախի ռազմական ռիսկերը, որոնք կան և պետք է հաշվի առնվեն նաև հետագայում, ինչպես արդեն գործող, այնպես էլ հեռանկարային գազա- և նավթատարների տեխնիկատնտեսական հիմնավորումներում: Հենց դրա համար էլ տարածաշրջանային լրատվամիջոցներում պարբերաբար հայտնվում են կանխատեսումներ Հայաստանը Nabucco գազատարի շինարարության նախագծի իրականացմանը ներգրավելու մասին, ինչն սկսել է ավելի ճշմարտանման ընկալվել հայ-թուրքական փոխհարաբերությունների կարգավորման գործընթացի ֆոնին:

Բայց Nabucco-ին Հայաստանի միանալու մասին տեղեկությունները գրեթե բացառապես դուրս են գալիս Թուրքիայից⁶: Եվ կարող են լինել կամ ավելի շուտ` կանխարգելիչ տեղեկատվական քարոզչություն են, որի նպատակներից մեկը կարող է լինել այդօրինակ լուրերին տրվող արձագանքի ուսումնասիրումը Հայաստանում և ընդհանրապես տարածաշրջանում:

Իսկ եվրոպական կառույցներից, ընդհանուր պոլիտկոռեկտ դատողությունների ֆոնին, որպես կանոն, հնչում են հայտարարություններ այն մասին, որ «Հայաստանը չի մասնակցի Nabucco տարածաշրջանային նախագծին: Մասնակից երկրների ցանկում այդ երկիրը չկա»⁷:

Ռուսաստանը ցանկացած պարագայում մնում է դեպի Եվրոպա հիմնական, ռազմավարական գազ մատակարարողներից մեկը, իսկ երկու նախագծերի` Nabucco-ի և «Հարավային հոսքի» կոշտ դիմակայության պատճառն այն է, որ միջնաժամկետ հեռանկարում, ամենայն հավանականությամբ, կիրականացվի դրանցից միայն մեկը, նախ` ինչպես պետական աղբյուրներից կամ ԵՄ կառույցներից, այնպես էլ մասնավոր ընկերություններից ֆինանսավորման խնդիրների պատճառով, երկրորդ` ելնելով եվրոպական երկրների գազի պահանջարկի հաշվարկներից, երրորդ` պոտենցիալ գազ արտահանողների իրական հնարավորությունների գնահատականներից:

Մոսկվան շահագրգռված է, որ գոնե որոշ ժամանակ թույլ չտա նոր, իր վերահսկողության տակ չգտնվող գազատարների շինարարությունը, ինչին կարող է հասնել` վերաբաշխելով Ուկրաինայի և Բելառուսի տարածքով անցնող գազի հոսքերը «Հարավային հոսքում» և «Հյուսիսային հոսքում»:

Դա նրան թույլ կտա.

ուղղակի ռազմավարական գործընկերություն հաստատել Գերմանիայի և Իտալիայի հետ (Ֆրանսիայի ներգրավմամբ «Հարավային հոսքին» մասնակցության միջոցով),
զգալիորեն նվազեցնել կամ բացառել տարանցող երկրների ազդեցությունն իր գազարտահանման քաղաքականության վրա, անցնել նրանց հետ կոշտ պրագմատիկ հարաբերությունների,
միևնույն ժամանակ, խուսափել Թուրքիայից` որպես դեպի Եվրոպա գազի տարանցման ճանապարհին գազի տեղափոխման համակարգի վերջնահանգույցից, ավելորդ կախվածությունից,
Արևելյան Եվրոպայի երկրների հետ հարաբերություններում նվազեցնել երկկողմ տնտեսական փոխկախյալությունը` բարձրացնելով դրանց միակողմանի քաղաքական և գազային խոցելիությունը Մոսկվայի հետ փոխհարաբերությունների վիճակից կախված:

Բացի այդ, Ռուսաստանը պատրաստվում է ոչ միայն դեպի Թուրքիա և Թուրքիայի միջով գազի ու նավթի մատակարար դառնալ, այլև լրջորեն հաստատվել էներգետիկայի թուրքական շուկայում:

Դեռ 2004թ. դեկտեմբերին «Գազպրոմ» ԲԲԸ-ն և թուրքական խողովակաշարային Botas ընկերությունը հուշագիր ստորագրեցին գազի ոլորտում համագործակցության մասին, որը նախատեսում է դեպի Թուրքիա գազի մատակարարումների հնարավորություն ընդհուպ մինչև վերջնական սպառողը, ինչպես նաև մասնակցությունը Թուրքիայի տարածքում գազիֆիկացիոն, գազաբաշխիչ, գազի ստորգետնյա ամբարման հզորությունների և գազաէներգետիկ հզորությունների զարգացման նախագծերին:

Ներկայում, թուրքական մամուլի լուրերի համաձայն, ռուսական «Գազպրոմն» արդեն ձեռք է բերել թուրքական Bosphorus Gaz Corporation A.S.-ի բաժնետոմսերի 71%-ը, որն առայժմ զբաղեցնում է Թուրքիայի գազի շուկայի ընդամենը 3%-ը, բայց, հավանաբար, պետք է դառնա երկրում «Գազպրոմի» հիմնական կառույցը, այդ թվում դրա գազաբաշխիչ ցանցերի սեփականաշնորհման ընթացքում⁸:

Եվ այստեղ Մոսկվայի հեռանկարները շատ ավելի գրավիչ են, քան արևելաեվրոպական երկրներում` էներգետիկ օբյեկտների ձեռքբերման և դրանց գործարկման պայմանների վերաբերյալ ԵՄ կոշտ կանոնակարգով հանդերձ:

Միևնույն ժամանակ, Ռուսաստանը, նախապես համաձայնելով միանալ Սամսուն-Ջեյհան նավթատարի շինարարության նախագծին, որը նպատակ ունի թեթևացնել լցանավերով բեռնված Բոսֆորի նեղուցի բեռնվածությունը, հույս ունի, նախ` արագացնել Բուլղարիայի կողմից այլընտրանքային նախագծի` Բուրգաս-Ալեքսանդրուպոլիս նավթամուղի դիտարկումը, որի նախաձեռնողն ինքն է, և որի տնտեսական մանրամասների քննարկումը ձգձգվում է արդեն 7 տարի, երկրորդ` նախագծում ունենալ 50 տոկոսանոց մասնաբաժին:

Անկարայի` Բրյուսելի և Վաշինգտոնի դիրքորոշումներից ցուցադրվող և հաճախ ցուցադրաբար շեշտվող ավելի անկախ, քան դեռ ընդամենը 10 տարի առաջ էր, քաղաքականությունը Մոսկվայի համար, Սևծովյան-կասպյան, Կենտրոնաասիական և Մերձավորարևելյան տարածաշրջաններում նրա վարած քաղաքականության համատեքստում, անհամեմատ ավելի մեծ նշանակություն ունեն, քան Բուլղարիան և Ուկրաինան, և ավելի մեծ հուսալիություն, քան Ուկրաինան` որպես ռուսական գազ ստացող և ռուսական նավթը տարանցող երկիր: Եվ սա` չնայած այն բանին, որ ժամանակին, «Երկնագույն հոսքի» շուրջ արդեն կնքված պայմանագրերի ձևակերպումներում ի հայտ եկած անճշտությունների և տարընթերցումների պատճառով, նույնիսկ վերանայում արվեց, ինչն ի վերջո հանգեցրեց Անկարայի համար ավելի շահավետ պայմաններով այն վերանայելուն:

Միևնույն ժամանակ, հարավարևմտյան ուղղությամբ այլընտրանքային արտահանական հնարավորությունների առկայությունը Մոսկվայի համար նպաստավոր է տարանցման քաղաքականության հարցերում գնային մանևրման առումով:

Բուլղարիան, նոր կառավարության օրոք ձգձգելով բանակցությունները «Հարավային հոսքին» միանալու վերաբերյալ, հույս ունի Ռուսաստանից ստանալ գազի մատակարարման մասին նոր պայմանագրի ավելի շահավետ առաջարկներ, որը Սոֆիան պետք է կնքի մինչև այն պայմանագրերի գործողության ավարտը, որոնց գործողության ժամկետը սպառվում է 2010-11թթ.:

Ամփոփման փոխարեն

Թուրքիայի գրավչությունը և նշանակալիությունը ԵՄ-ի համար զգալիորեն կախված են ռուս-թուրքական էներգետիկ նախագծերի հաջող զարգացումից: Ռազմավարական, ինչպես տնտեսական, այնպես էլ քաղաքական, իսկ հետագայում բացառված չէ նաև ռազմաքաղաքական գործընկերության խորացումը Անկարային որոշակի հնարավորություններ է ընձեռում, բայց և բավական կոշտ սահմանափակումներ է դնում նրա վրա իր տարածաշրջանային քաղաքականությունն իրականացնելիս, մասնավորապես, Անկարա-Բաքու-Երևան (Ստեփանակերտ) եռանկյունու հարաբերություններում` անվերապահորեն Մոսկվայի շահերը հաշվի առնելու անհրաժեշտությամբ, որն ամեն պարագայում շահագրգռված չէ.

պանթյուրքական տրամադրությունների ուժեղացմամբ Ադրբեջանում,
Վրաստանում Թուրքիայի ազդեցության ուժեղացմամբ,
ադրբեջանական գազի լրացուցիչ ծավալները, Ռուսաստանը շրջանցելով, եվրոպական շուկա դուրս բերելով:

Եվ գործնականում ռուս-թուրքական մրցակցության այս բոլոր ուղղություններում, որոնք ռազմավարական բնույթ ունեն, Հայաստանը Ռուսաստանի դաշնակիցն է: Հայաստանի և Ռուսաստանի դիրքորոշումները տարածաշրջանում հիմնականում ոչ միայն համընկնում են, այլև փոխկախված են և երկկողմանիորեն խոցելի: Ինչպիսին էլ լինեն Ռուսաստանի հնարավոր ձեռքբերումները Թուրքիայում` տնտեսական, թե քաղաքական բնույթի, դրանք չեն կարող համարժեք լինել Հարավկովկասյան տարածաշրջանից Ռուսաստանի հեռանալու հեռանկարին: Թեկուզև այն պատճառով, որ դրանք ինքնաբերաբար ձեռք կբերեն մարտավարական հաջողությունների կարգավիճակ` միջնաժամկետ ապագայում համահարթեցվելու հեռանկարով, և փաստորեն կկոմպենսացվեն Մոսկվայի ռազմաքաղաքական և տնտեսական կորուստներով, սկզբում` Հարավային, իսկ հետո` ամենայն հավանականությամբ, նաև Հյուսիսային Կովկասում:

Միևնույն ժամանակ, Ռուսաստանի էներգետիկ շահերի պրոյեկցիան տարածաշրջանում նրա քաղաքական ազդեցության հարցերում կփնտրի Երևանի անհրաժեշտ աջակցությունը, ինչը կարող է շոշափելիորեն ամրապնդել նրա նշանակալիությունը ռուսաստանյան աշխարհաքաղաքականության և տարածաշրջանային քաղաքականության մեջ նրա կշռի համատեքստում:

Նման պայմաններում Մոսկվայի խնդիրը հեշտ չէ. քաղաքական և դիվանագիտական այնպիսի խաղ վարել, որը թույլ կտա Ռուսաստանին իրականացնել իր էներգետիկ նախագծերը` խաղալով ԵՄ-ի, Իրանի, Հունաստանի, Ուկրաինայի, Բուլղարիայի հետ Թուրքիայի փոխհարաբերությունների նրբությունների հետ, որտեղ Մոսկվայի և Անկարայի իրական շահերը շատ բանով համընկնում են, և համաձայնեցված քաղաքականության անցկացման պարագայում նրանց դիրքորոշումները փոխադարձաբար կուժեղանան, և միևնույն ժամանակ, թույլ չտալ փոխզիջումների կոմպենսացիոն փոխանակում Հարավկովկասյան տարածաշրջանում, որտեղ այս երկու երկրների մայրաքաղաքների շահերն ավելի շուտ ոչ թե համընկնում, այլ շատ հարցերի շուրջ տրամագծորեն հակադրվում են: Չնայած դիվանագիտորեն զուսպ հայտարարություններին և զանազան վիրտուալ «պլատֆորմներին»։

¹Համեմատության համար՝ «Գազպրոմի» խոշոր հանքավայրերի պաշարները կազմում են. Բովանենկովսկյանը` 4 տրլն, Շտոկմանինը` 3,7 տրլն մ3:

²Туркменская сказка, http://lenta.ru/articles/2009/10/13/turkmengas

³http://www.kommersant.ru/doc-y.aspx?DocsID=1271452, 18 ноября 2009г.

⁴США не одобряют новый договор Турции с Ираном по природному газу, http://iran.ru/rus/news_iran.php?act=news_by_id&news_id=599966, 9 ноября 2009г.

⁵Иран не будет участвовать в Nabucco – США, Информационное агентство «Нефть и Капитал», 7 декабря 2009г., http://www.oilcapital.ru/news/2009/12/071044_147629.shtml

⁶Սեպտեմբերի սկզբին թուրքական Star թերթը հայտարարեց, թե Եվրամիությունը, որը նպաստում է համաձայնության ձեռքբերմանը Հայաստանի և Թուրքիայի միջև, ցանկանում է փոխել Nabucco–ի երթուղին` տարանցման երկիր դարձնելով ոչ թե Վրաստանը, այլ Հայաստանը: «Нефть и Капитал» լրատվական գործակալություն, 15 սեպտեմբերի 2009թ.:

⁷Տե´ս մասնավորապես, էներգետիկայի գծով եվրահանձնակատար Անդրիս Պիեբալգսի հայտարարությունը Gas Infrastructure World Caspian-2009 միջազգային կոնֆերանսում: Армения не будет участвовать в проекте Nabucco – еврокомиссар. РИА Новости, 15 сентября 2009г.

⁸http://www.azdiaspora.org\forum\index.php\topic\1137.msg50698, 8 ноября 2009г.

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր