• Տարածաշրջանային և էներգետիկ անվտանգություն
• Տեղեկատվական անվտանգություն

13.01.2017

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ ԱՐՏԱԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆՆԵՐԸ

   

Նունուֆար Ստեփանյան
ԵՊՀ քաղաքական ինստիտուտների և գործընթացների ամբիոնի հայցորդ

Այսօր քաղաքագիտական գրականության մեջ մեծ ուշադրություն է դարձվում քաղաքական որոշումների ընդունման կառուցակարգերին. ովքե՞ր են հանդիսանում որոշումների ընդունման գործող անձինք (ակտորները), ինչպե՞ս է տեղի ունենում որոշումների ընդունման բուն գործընթացը, և որո՞նք են դրա վրա ազդող գործոնները:

Չ.Լինդբլոմն իր «The Policy-Making Process» աշխատության մեջ կոչ էր անում ուսումնասիրել փոխգործողությունները որոշումների ընդունման ֆորմալ և ոչ ֆորմալ ագենտների միջև: Հասկանալու համար, թե ովքեր են կերտում քաղաքականությունը, առաջինը պետք է հասկանանք մասնակիցների առանձնահատկությունները՝ ի՞նչ դեր են նրանք խաղում, ի՞նչ իշխանություն կամ այլ հնարավորություններ ունեն, ինչպե՞ս են նրանք գործերը վարում և վերահսկում մեկը մյուսին: Լինդբլոմն առանձնացնում է տարբեր տիպի մասնակիցներ, ովքեր քաղաքական որոշումների ընդունման գործընթացում առանձնահատուկ դեր են խաղում` շարքային քաղաքացիներ, շահերի խմբերի լիդերներ, օրենսդիրներ, օրենսդիր լիդերներ, կուսակցական ակտիվիստներ, կուսակցական լիդերներ, դատավորներ, քաղաքացիական ծառայողներ, փորձագետներ և բիզնես մենեջերներ [1, pp. 2-3]:

Այս հոդվածի շրջանակներում կանդրադառնանք որոշումների ընդունման արտախորհրդարանական ազդեցության կենտրոններին, այսինքն՝ այն արտաքին ազդեցության կենտրոններին, որոնք պառլամենտի անդամ չեն (գործարարներ, հեղինակություններ, պետական պաշտոնյաներ, շահերի կամ ճնշման խմբեր, ԶԼՄ, հասարակական կազմակերպություններ, հասարակական կարծիք), սակայն ամենաանմիջական ազդեցությունն են ունենում պառլամենտում որոշումների ընդունման գործընթացի վրա¹: Այդ իսկ պատճառով օրենսդիր մարմնում որոշումների ընդունման գործընթացն ուսումնասիրելիս պետք է հաշվի առնել նաև այն արտախորհրդարանական ուժերին, որոնք կարող են ազդեցություն ունենալ խորհրդարանում ընդունվող որոշումների վրա:

Արտաքին միջավայրի կարևոր բաղկացուցիչներից, հետևաբար՝ նաև որոշումների ընդունման արտախորհրդարանական ազդեցության կենտրոններից են մշտական «կոնտրագենտները», որոնք ուրույն կերպով մասնակցում են որոշումների ընդունմանը: Դրանց շարքին են դասվում կառավարող էլիտայի ընտրվող (պատգամավորներ) և նշանակվող (պետական պաշտոնյաներ, պետական բյուրոկրատիա) մասը, հզոր բիզնես-կորպորացիաները, հասարակական կարծիքը, քաղաքական ընդդիմությունը, քաղաքական կուսակցությունները, ԶԼՄ-ն (ներառյալ լրատվամիջոցների սեփականատերերը և գովազդատուները), փորձագիտական-ակադեմիական շրջանակները, քաղաքացիական և միջազգային կառույցները: «Կոնտրագենտների» կարգավիճակի ամրապնդումը պայմանավորված է նրանով, որ նրանց դիրքորոշումները և շահերը կարող են ոչ միայն ազդել հասարակական նպատակների և պետության գործունեության կողմնորոշիչների վրա, այլև որոշակի պայմաններում փոխել դրանք: Դրա համար էլ պատկերացումներն այն մասին, թե պետությունը միշտ իրականացնում է համընդհանուրի շահերը, չի համապատասխանում իրականությանը [2, с. 20]:

Որպես որոշումների վրա արտախորհրդարանական ազդեցության յուրօրինակ կենտրոններ կարող ենք դիտարկել «մտքի կամ ուղեղային կենտրոնները» (think tank կամ think factory), որոնք այսօր լայն տարածում ունեն: Ռուսական քաղաքագիտական գրականության մեջ կիրառվում են «фабрики мысли» [3, с. 99-116] կամ էլ «мозговые центры» տերմինները: Համաձայն think tank-երի ինդեքսի 2015թ. գլոբալ զեկույցի, այսօր աշխարհում think tank-երի ընդհանուր թիվը 6846 է։ ԱՄՆ-ում դրանց թիվը 1835 է, Ռուսաստանում՝ 122, Հայաստանում՝ 14: 2015թ. տվյալներով՝ ԱՄՆ-ում առաջատարներ են Բրուքինգյան ինստիտուտը (Brookings Institution), Քարնեգի ֆոնդը (Carnegie Endowment for International Peace), Ռազմավարական և միջազգային ուսումնասիրությունների կենտրոնը (Center for Strategic and International Studies - CSIS), RAND կորպորացիան և այլն, Ռուսաստանում նման կենտրոններ են համարվում Քարնեգի մոսկովյան կենտրոնը, Մոսկվայի միջազգային հարաբերությունների պետական ինստիտուտը (МГИМО), «Никколо М» ռազմավարական հաղորդակցությունների գործակալությունը, «Имидж контакт» ընկերությունը, Քաղաքական տեխնոլոգիաների կենտրոնը և այլն, իսկ Հայաստանում ամենահայտնիներից են Ժողովրդավարության և քաղաքացիական հասարակության զարգացման «Արմատ» կենտրոնը, Միջազգային քաղաքականության հետազոտությունների հայկական խումբը (AIPRG), Ազգային և միջազգային ուսումնասիրությունների հայկական կենտրոնը (ACNIS), «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամը և այլն:

Think tank-երի գաղափարն առաջին անգամ առաջ քաշեց Հերման Կանը: Think tank-երը նույն հայացքներով մարդկանց թիմ են ներկայացնում: Վերջիններիս գործունեության արդյունքում ստեղծվում է միասնական տեսակետ, որն ազդում է ինչպես քաղաքական գործիչների, այնպես էլ զանգվածների գիտակցության վրա: Օրինակ, Marriam Webster բառարանում think tank-ը սահմանվում է որպես կազմակերպություն, որը բաղկացած է մարդկանց խմբից, ովքեր առաջ են քաշում նոր գաղափարներ կոնկրետ թեմայի շուրջ և խորհուրդ տալիս դրանց լուծման վերաբերյալ²: Think tank-երի գրեթե համանման սահմանումներ ենք հանդիպում նաև Քեմբրիջի և Օքսֆորդի հեղինակավոր բառարաններում: Թեմաների շրջանակը կարող է տարբեր լինել՝ սոցիալական քաղաքականություն, քաղաքական ռազմավարություն, տնտեսություն, ռազմական ոլորտ, տեխնոլոգիաներ, մշակութային քաղաքականություն, կրթության ոլորտ և այլն: Կարող ենք նաև փաստել, որ think tank-երի գործունեությունը չի սահմանափակվում միայն նոր գաղափարներ առաջ քաշելով և զարգացնելով, այլ նաև կարևոր է այն, որ վերջիններս առաջարկություններ են ներկայացնում տվյալ խնդրի հետ կապված որոշումների ընդունման համար: Think tank-երի գործունեության համար կարևոր են ինքնավարությունը, ինքնուրույնությունը: Փաստորեն, այդ կառույցները, համարվելով հետազոտական ինստիտուտներ կամ հանրային քաղաքականության կենտրոններ, կատարում են միջնորդի գործառույթ փորձագիտական-վերլուծական կենտրոնների և իշխանության, երբեմն նաև բիզնես կառույցների միջև` մասնակցելով որոշումների նախապատրաստման և ընդունման գործընթացին: Կարծիքի ձևավորման գործում մեծ նշանակություն ունի հետևյալ կապը՝ ով է խոսում - ինչ է ասում - որտեղ է խոսում: Ոչ մի տեղ այս շղթայում պատահականություններ հնարավոր չեն:

Ինտելեկտուալ ծառայությունների շուկայում մրցակցությունը բնական երևույթ է, դրա համար էլ անխուսափելիորեն տեղի է ունենում մրցություն հովանավորների, մամուլի ուշադրության, քաղաքական գործիչների մոտ մուտք ունենալու և այլնի համար: Այս խմբերից յուրաքանչյուրը հարկադրված է փնտրել իր «որմնախորշը» (գիտական և քաղաքական) և մրցել` ազդելու ընդունվող որոշումների վրա: Ցանկացած «ուղեղային կենտրոն» (դիտարկում ենք որպես քաղաքական որոշումների ընդունման արտախորհրդարանական ազդեցության կենտրոններ), որը հավակնություններ ունի ազդելու քաղաքական վերնախավի վրա, պետք է իր հետազոտությունների ռազմավարությունը կառուցի այնպես, որ ճանաչված լինի քաղաքական գործիչների, դիվանագետների, կուսակցական բուրգի գագաթին գտնվողների, պետական պաշտոնյաների, գործարար մարդկանց շրջանակներում: Պատահական չէ, որ «գաղափարների շուկայում ծանր մրցակցությունը հանգեցրեց նրան, որ շատ գիտնականներ սկսեցին ուղեղային կենտրոնները դիտարկել որպես շահերի խմբերի տեսակներից մեկը, որը նպատակ ունի ազդել հասարակական քաղաքականության վրա» [4, с. 191]: Եվ հենց որոշումների ընդունման կենտրոնների մոտ մուտք ունենալն էլ գիտնականների համար համարվում է ազդեցության ամենաբարձր ձևերից մեկը:

Մյուս արտախորհրդարանական դերակատարները, որոնք մեծ ազդեցություն ունեն քաղաքական որոշումների ընդունման գործընթացի վրա, այն բարձրաստիճան պաշտոնյաները (նախարարներ, զինվորականներ, դատավորներ և այլն), խորհրդականները, օգնականները և վերլուծաբաններն են, որոնք ունեն ազդեցության մեծ ռեսուրսներ և մուտք դեպի քաղաքական որոշումների ընդունման կենտրոններ: Վերջիններս պետք է լավ տեղեկացված լինեն որոշումների ընդունման գործընթացի, մասնավորապես՝ այն մասին, թե ինչով է այսօր զբաղված ղեկավարությունը, ինչն էլ նրանց թույլ կտա ավելի ադեկվատ գնահատել ռազմավարական նախազգուշացումները: Բերենք ԱՄՆ օրինակը Ջ. Բուշ-կրտսերի կառավարման տարիներից. Ջ.Բուշին մոտ գտնվողներից էր իր աշխատակազմի ղեկավար Է.Քարդը, որին դիտարկում էին որպես բոլոր տեսակի որոշումների ընդունման գլխավոր մասնակից: Նրան բնութագրում էին որպես առաջին և վերջին մարդը, որին նախագահը տեսնում էր ամեն օր (իր կնոջից` Լաուրայից բացի): Ինչպես ասում էին ԱՄՆ բարձրաստիճան պաշտոնյաները. «Նա նախագահի հետ է ողջ ժամանակ, դրա համար էլ նա լսում և տեսնում է այն, ինչը լսում և տեսնում է նախագահը: Դա էլ նրան դարձնում է արտակարգ ռեսուրս»³։

Քաղաքականության մեջ կարևոր խաղացողներից էր Ք.Ռայսը, որին քաղաքական որոշումների ընդունման ժամանակ բնութագրում էին որպես առավել ռացիոնալ, քան էմոցիոնալ անձնավորություն: Ռայսի` որպես գլխավոր խաղացողի դերը պայմանավորված էր ոչ միայն իր զբաղեցրած պաշտոնով, այլև նրա հանդեպ Ջ.Բուշի վստահությամբ, որն ազգային անվտանգության խորհրդի առաջին նիստի ժամանակ ասաց. «Քոնդին կվարի այդ հանդիպումները: Ես ձեզ բոլորիդ պարբերաբար կտեսնեմ, սակայն ես կցանկանայի, որ բոլոր հարցերը քննարկվեին այստեղ, իսկ հետո Քոնդին այդ ամենը կհաղորդի ինձ: Նա իմ խորհրդականն է ազգային անվտանգության գծով» [5, p. 70]:

Ազդեցության մեծ աղբյուրներ ուներ նաև Քառլ Ռոուվը, որը նախագահի վարչակարգի գլխավոր ստրատեգն էր և խորհրդականը:

Որպես որոշումների ընդունման ազդեցության կենտրոն նշում էին նաև Ջ.Թենեթին (ԿՀՎ տնօրեն), քանի որ ցանկացած ճգնաժամային իրավիճակում կտրուկ աճում է հատուկ ծառայությունների դերը, որոնք էլ սկսում են մյուսներից ակտիվ մասնակցություն ունենալ որոշումների ընդունման գործընթացում, ինչն էլ պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ կարևոր տեղեկատվությունն անցնում է հենց նրանց միջոցով [6, с. 235]:

Ամերիկյան քաղաքական համակարգն ուսումնասիրող արտասահմանյան հետազոտողներն առանձնացնում են 2 հիմնական կատեգորիա, որոնցից յուրաքանչյուրն օգտագործում է ազդեցության սեփական մեթոդները` 1. քաղաքական գործունեության հանձնաժողովներ և 2. ճնշման խմբեր (լոբբի) [7, с. 495-498], որոնց նույնպես մենք դիտարկում են որպես որոշումների ընդունման վրա ազդեցության արտախորհրդարանական կենտրոններ: Քաղաքական գործունեության հանձնաժողովների շարքին կարելի է դասել ցանկացած քաղաքական կազմակերպություն, որը ֆորմալ առումով որևէ կուսակցության կազմի մեջ չէ և չի աջակցում կոնկրետ թեկնածուի, սակայն ծախսում է որոշակի միջոցներ, որպեսզի ազդի ընտրարշավի արդյունքների վրա: Քաղաքական գործունեության հանձնաժողովները կուսակցություններից տարբերվում են հետևյալով. 1. նրանք չեն առաջադրում իրենց թեկնածուներին, 2. նրանց առաջին հերթին հետաքրքրում է այս կամ այն բարձրաստիճան պաշտոնյայի կողմից իրականացվող քաղաքական կուրսը, այլ ոչ թե այն, թե որ կուսակցության կողմնակիցն է նա: Այդ իսկ պատճառով նրանք սովորաբար աջակցում են 2 հիմնական կուսակցությունների թեկնածուներին էլ, որոնք հակված են լուծելու այն քաղաքական խնդիրները, որոնք քաղաքական գործունեության հանձնաժողովների համար առաջնային են: Տարբերակում են քաղաքական գործունեության հանձնաժողովներ, որոնք՝ 1. հետապնդում են նեղ նյութական շահեր (նրանք հիմնականում զբաղված են այն թեկնածուների ֆինանսավորմամբ, որոնք դրական ելքով ընտրությունների դեպքում օրենսդրական աջակցությամբ կապահովեն որոշակի ձեռնարկությունների. օրինակ՝ սեփական քաղաքական գործունեության հանձնաժողովներ են ստեղծում այնպիսի խոշոր կորպորացիաներ, ինչպիսիք են «Քրայսլեր»-ը, «Կոկա-կոլա»-ն, «Ջեներալ Մոթորս»-ը և այլն), 2. աջակցում են թեկնածուների, որոնք կոնկրետ, ոչ նյութական հարցերի պաշտպանությամբ են հանդես գալիս (օրինակ, Հղիության արհեստական ընդհատման ազգային լիգան, որը բացառապես զբաղվում է այդ խնդրով), 3. գաղափարախոսական քաղաքական գործողությունների հանձնաժողովներ (աջակցում են լիբերալ կամ էլ պահպանողական սկզբունքների համար):

Ամբողջ աշխարհում, հատկապես ԱՄՆ-ում, հասարակության և կառավարության փոխգործողություններն ապահովում են, այսպես կոչված, շահերի կամ էլ ճնշման խմբերը, որոնք էլ հանդիսանում են որոշումների վրա ազդեցության արտախորհրդարանական ամենակարևոր կենտրոնները և ունեն մեծ ռեսուրսներ իշխանության վրա ազդելու համար: Այդպիսի ռեսուրսներ կարող են լինել նրանց տնտեսական և ֆինանսական հնարավորությունները, կարևոր տեղեկատվության տիրապետումը և այլն: Շահերի խմբերին զուգահեռ օգտագործվում են նաև «լոբբի», «լոբբիզմ», «լոբբինգ» տերմինները, որոնք փոխառված են անգլիական քաղաքագիտական տերմինաբանությունից (անգլ. lobby – միջանցք բառից): «Լոբբիզմ» տերմինը քաղաքական երանգավորում ստացել է ի հայտ գալուց երկու հարյուր տարի անց, ընդ որում՝ ոչ թե Անգլիայում, այլ Ամերիկայում, երբ 1864թ. այս տերմինը սկսեց ձեռք բերել «Կոնգրեսի միջանցքներում փողի դիմաց ձայների գնում» նշանակությունը [8, с. 649]: Առավել լայն առումով լոբբիզմը շահագրգիռ անձնանց գործունեությունն է, որը նպաստում է իշխանության մարմինների կողմից այս կամ այն քաղաքական որոշման ընդունմանը` իշխանության մարմիններում ոչ ֆորմալ հաղորդակցության օգտագործման միջոցով: Լոբբիստական գործունեության կարգավորման վերաբերյալ դաշնային մակարդակով առաջին բանաձևն ընդունվել է 1876թ., համաձայն որի՝ Կոնգրեսի նստաշրջանի ընթացքում լոբբիստները պետք է գրանցվեին Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակի մոտ: Հետագայում՝ 1946թ. ընդունվեց «Լոբբիստական գործունեությունը կարգավորող դաշնային ակտը» [9], իսկ 1995թ.՝ «Լոբբիստական գործունեության բացահայտման մասին ակտը» [10]: Կոնգրեսի վրա լոբբինգ իրականացնող խոշոր ճնշման խմբերից են` արհեստակցական միությունները, կորպորացիաները («Մոբիլ օյլը», «Ջեներալ Մոթորսը»), բիզնես խմբերը, որոնցից ամենահզորներն են Արդյունաբերողների ազգային ասոցիացիան, Ամերիկյան առևտրի պալատը, Բիզնեսի կլոր սեղանը, ինչպես նաև ազգային լոբբինգ իրականացնող խմբերը, մասնավորապես` հայկական, հրեական, հունական, որոնք մուտք ունեն Կոնգրեսի անդամների մոտ: Նման քաղաքական ենթահամակարգի (policy subsystem) շրջանակներում ձևավորվում են բիզնեսի, քաղաքական գործիչների և պետական կառավարիչների միջև փոխադարձ աջակցության փակ համակարգեր, որոնք հիմնվում են ոչ միայն պաշտոնական, այլև ստվերային շփումների վրա: Սակայն դեռևս 1977թ. լույս տեսած «Քաղաքականություն և շուկաներ» աշխատության մեջ Չ.Լինդբլոմը ձևակերպում է քաղաքական անհավասարության վերաբերյալ թեզը և չարդարացված համարում խոշոր բիզնեսի կորպորատիվ խմբավորումների կողմից պետական որոշումների ընդունման վրա ազդեցության բարձր աստիճանը [11]:

Հասարակական շահերի հետ կապված շահերի խմբերի գործունեության խնդիրն այն է, որ հավակնելով արտահայտել ամբողջ հասարակության շահերը` այդ խմբերը կամ որոշումների վրա ազդեցության կենտրոնները չեն ընտրվում հասարակության կողմից: Բացի այդ, շահերի խմբերը կատարում են նաև միջնորդի դեր քաղաքացիների և պետության միջև` ներկայացնելով սոցիալական, ազգային, կրոնական և այլ տիպի շահեր, և այդպիսով լրացնում են քաղաքական ինստիտուտների ամբողջությունը: Մասնակցելով շահերի խմբերի գործունեությանը` քաղաքացիները քայլ են կատարում սոցիալական ակտիվությունից դեպի քաղաքական ակտիվություն: Փաստորեն, շահերի խմբերը քաղաքացիների քաղաքական ակտիվության հիմնական ուղիներից են: Ինչքան լայն է շահերի խմբերի սոցիալական պահանջմունքների ներկայացուցչությունը, այնքան բազմակողմանի է կապը հասարակության և պետության միջև, այնքան կառավարչական ինստիտուտները ճկուն են արձագանքում բնակչության սոցիալական հարցերին, իսկ քաղաքացիներն ունենում են ազդեցության լայն լծակներ ընդունվող քաղաքական որոշումների վրա:

Ուղիղ լոբբինգ իրականացնելը փորձ է` ազդելու կառավարության և օրենսդիրների կողմից որոշումների ընդուման գործընթացի վրա: Ինչպես արդեն նշեցինք, որոշումների ընդունման գործընթացում սառցաբեկորի գագաթը մշտական հանձնաժողովներն են, այնուհետև՝ ենթահանձնաժողովները և այլն, և հենց Կոնգրեսի անդամների մեծամասնության համար էլ (ինչպես նաև լոբբիստների համար) հանձնաժողովները ճնշման կիրառման կենտրոնատեղին կամ թիրախն են հնադիսանում:

Հատկապես վերջին տարիներին մեծացել է տարբեր ճնշման խմբերի կողմից կոալիցիայի ստեղծման կարևորությունը` միասնական լոբբիստական գործողություններ կատարելու և իրենց ազդեցությունը որոշումների ընդունման գործընթացի վրա մեծացնելու նպատակով: Այսպիսի համատեղ գործողությունները ցույց են տվել իրենց բարձր արդյունավետությունը: Ճնշման խմբերը, որոնք ունեն հակադիր շահեր, երբեմն կազմում են ժամանակավոր կոալիցիաներ` ընդհանուր նպատակների հասնելու համար: Ճնշման խմբերն իրականացնում են ներկայացուցչական գործառույթ` ներկայացնելով շատ ամերիկացիների, ինչպես նաև ԱՄՆ-ում մեծ համայնք ունեցող այլազգիների շահերը: Հաշվի առնելով նրանց ներկայացուցչական գործառույթը` շատերը ճնշման խմբերն անվանում են Կոնգրեսի 3-րդ պալատ (Սենատից և Ներկայացուցիչների պալատից հետո): Ազդեցության այս կենտրոնները հնարավորություն են ընձեռում իրենց անդամների և պաշտոնյաների միջև շփմանը: Նրանցից շատերը խոստովանում են, որ ճնշման խմբերը մասնագիտացված և մանրակրկիտ տեղեկատվության թանկարժեք աղբյուր են: Շփման գործընթացը, սակայն, միակողմանի երթևեկությամբ փողոց չէ: Հաճախ ճնշման խմբերը ստանում են կարևոր տեղեկատվություն պաշտոնյաներից, որի մասին էլ նրանք տեղեկացնում են իրենց անդամներին: Այլ կերպ ասած, այդ խմբերն իրականացնում են հասարակական կարծիքի փոխհաղորդում: Արտահայտելով բնակչության այս կամ այն մասի տեսակետը որոշակի խնդրի վերաբերյալ` շահերի խմբերը պետական մարմիններին հնարավորություն են տալիս վարել ավելի արդյունավետ քաղաքական կուրս: Ճնշման խմբերի մյուս կարևոր գործառույթներից է նաև այն, որ օգնում են վերահսկել այդ ճնշման խմբերի և պաշտոնատար անձանց գործունեությունը: Կարևոր գործառույթներից է նաև քաղաքական ընտրանու, այդ թվում նաև քաղաքական որոշումների ընդունման կենտրոնների ձևավորման գործընթացին մասնակցությունը: Ներկայացնելով քաղաքական պահանջներ, կառավարչական և այլ կառույցներում սատարելով կոնկրետ գործիչների` շահերի խմբերը հնարավորություն են ստանում աջակցել իրենց խմբերի անդամներին պետական մարմիններում աշխատելու համար, ազդել քաղաքական որոշումների ընդունմանը մասնակցող կադրերի ընտրության վրա (որոնք հետագայում դառնում են քաղաքական որոշումների ընդունման կենտրոններ), որոնք էլ արդյունքում որևէ խնդրի լուծման ժամանակ ազդեցության թիրախ են դառնում շահերի խմբերի համար:

Ինչ վերաբերում է ՀՀ-ում լոբբիստական խմբերի գործունեությանը, ապա, ըստ ՀՀ ԱԺ քաղաքական որոշումների ընդունման կենտրոնների, լոբբիստական խմբերը որպես այդպիսին մեզ մոտ կայացած չեն, սակայն որոշ հարցերի շուրջ կոնկրետ խմբեր կարող են ազդեցություն գործել քաղաքական որոշումների ընդունման գործընթացի վրա: Համաձայն Լ.Պայի՝ ոչ արևմտյան քաղաքական գործընթացներում գոյություն ունեն քիչ թվով կազմակերպված շահերի խմբեր: Չնայած ոչ արևմտյան երկրներում գոյություն ունեն բազմաթիվ ոչ ֆորմալ ասսոցիացիաներ, սակայն այդ խմբերը ներկայացնում են տարբեր կողմնորոշումներ, որոնք վերաբերում են կյանքի տարբեր ոլորտների՝ հաճախ դրսևորելով նույն վարքաքիծը, ինչը հատուկ է քաղաքական կուսակցություններին ու կլիկներին [12, p. 480]: Նշեմ, որ դեռևս 2004թ. սեպտեմբերի 14-ին մի խումբ պատգամավորներ շահերի խմբերի գործունեությունը կարգավորելու նպատակով ներկայացրել են «Լոբբիստական գործունեության մասին» օրենքի նախագիծ, սակայն մինչև 2005թ. սեպտեմբերի 12-ը նստաշրջանի օրակարգ ընդգրկվելը հետաձգվել է մի քանի անգամ: Այնուհետև, 2005թ. դեկտեմբերի 5-ին համանուն օրենքի նախագիծ է ներկայացրել ՀՀ կառավարությունը, որը 2006թ. մայիսի 22-ին ընդգրկվել է նստաշրջանի օրակարգ: Սակայն մինչև այսօր այս դաշտը կարգավորող օրենք չկա:

Ի տարբերություն մեր ուսումնասիրած երկրների, որտեղ որպես որոշումների ընդունման արտախորհրդարանական ազդեցության կենտրոններ կարևորվում են հատկապես լոբբիստական խմբերը, արհեստակցական միությունները, մեզ մոտ ավելի ակտիվ են հասարակական կազմակերպությունները, որոշակի միությունները, շարժումները, ինչպիսիք են, օրինակ` Արդյունաբերողների միությունը, ուսանողական խորհուրդները, բնապահպանական խնդիրներով զբաղվող հասարակական կազմակերպությունները և այլն: Հաճախ այդ խմբերի հիմնական գործառույթը բնակչության որոշակի հատվածի աջակցության մոբիլիզացումն է: Այս միությունները սերտորեն համագործակցում են ԶԼՄ-ի հետ, որոնք նույնպես դիտարկում ենք որպես որոշման վրա արտախորհրդարանական ազդեցության կենտրոններ, քանի որ դրանք կարող են մեծ աղմուկ բարձրացնել որևէ որոշման ընդունման կապակցությամբ և այդպիսով ձևավորել հասարակական կարծիք: Բերենք հասարակական հնչեղություն ունեցած մի քանի օրինակներ. կառավարությունը 2014թ. սեպտեմբերի 25-ի նիստում հավանություն էր տվել ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարար Ա.Ասատրյանի ներկայացրած «Ժամանակավոր անաշխատունակության նպաստների մասին» օրենքում լրացումներ և փոփոխություններ կատարելու մասին և «Պետական նպաստների մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին ՀՀ օրենքների նախագծերի փաթեթին, որոնցով նվազեցվում է աշխատող կանանց տրվող հղիության և ծննդաբերության փոխհատուցման չափը, դրա փոխարեն սահմանվում է մայրության նպաստ հասկացությունը, որը տրամադրվելու է նաև չաշխատող մայրերին: Սույն օրինագիծը լուրջ դժգոհություններ առաջացրեց աշխատող հղի կանանց, ինչպես նաև մայրանալ պատրաստվող կանանց շրջանակներում, ինչի արդյունքում 2014թ. հոկտեմբերի 23-ին կառավարության շենքի դիմաց նախաձեռնողական խմբի անդամների կողմից կազմակերպվեց բողոքի ակցիա: Հատկանշական է, որ նախաձեռնության անդամները կոչով դիմեցին նաև ԶԼՄ-ին՝ լայնորեն տարածելու ակցիայի մասին տեղեկատվությունը, մասնակցելու միջոցառմանը և լայնորեն լուսաբանելու այն: Արդյունքում՝ հասարակական կարծիքի ազդեցության տակ 2014թ. հոկտեմբերի 27-ին ԱԺ սոցիալական հարցերի մշտական հանձնաժողովը կազմակերպեց խորհրդարանական լսումներ, և վերոնշյալ նախագծերն այդպես էլ չմտան ԱԺ օրակարգ: Ցայտուն օրինակ է նաև «Նաիրիտ» գործարանի աշխատակիցների աշխատավարձերի վճարման հետ կապված հարցը: Տևական ժամանակ կառավարության, նախագահական նստավայրի դիմաց անցկացվեցին բողոքի ակցիաներ, նստացույցեր, ինչի արդյունքում արդեն 2015թ. օգոստոսի 4-ին բոլոր 2400 աշխատակիցներն էլ ստացան իրենց աշխատավարձերը: Փաստորեն, հասարակական կարծիքի ազդեցության տակ և´ ԱԺ-ն, և´ կառավարությունը կարող են զիջել` հետաձգելով տվյալ որոշման ընդունումը կամ էլ ընդհանրապես հրաժարվել այդ որոշման ընդունման գաղափարից:

Ինչպես հայտնի է, ժամանակակից աշխարհում մարդիկ քաղաքականության մասին տեղեկություններ են ստանում գերազանցապես ԶԼՄ-ից կամ էլ շրջապատից, որոնք էլ, իրենց հերթին, դրա մասին տեղեկացել են ԶԼՄ-ից: Դա նշանակում է, որ ԶԼՄ-ն (առաջին հերթին հեռուստատեսությունը) ոչ միայն իրականությունն արտացոլող հայելի են, այլև հասարակական գիտակցության մեջ աշխարհի քաղաքական պատկերը ստեղծող գործիք, և այն հանգամանքը, թե ինչպես է հեռուստատեսությունն արտացոլում իրականությունը և ստեղծում պատկերացումներ շրջապատող աշխարհի մասին, կախված է տեղեկատվական տարածության կառուցվածքից, որով էլ պայմանավորված է, թե ինչպես է տեղեկատվությունը հավաքվում, տարածվում, ընտրվում և ընկալվում: Տարբերակում են տեղեկատվական տարածության 2 տեսակ` մենաշնորհատիրական և բազմակարծիք [13, с. 155]: Առաջին դեպքում տեղեկատվական տարածության կառուցվածքը շատ պարզ է: Նման պայմաններում զանգվածային լրատվամիջոցներն անխուսափելիորեն վերածվում են «զանգվածային ապատեղեկատվության միջոցների» ոչ միայն նրա համար, որ կառավարող ընտրանին պարտադրում է նրանց փոխհաղորդել աշխարհի խեղաթյուրված պատկերը, այլև նրա համար, որ ավտորիտար և տոտալիտար հասարակություններում բազմաթիվ թեմաներ և իրադարձություններ փակ են ազատ քննարկման համար: Ակնհայտ է, որ տեղեկատվական մենաշնորհի համար պահանջվում է ուժեղ իշխանություն (ավտորիտար կամ տոտալիտար), քանի որ այն պետք է փակի այլընտրանքային տեղեկատվության ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին աղբյուրները: Եթե մենաշնորհատիրական տեղեկատվական տարածությունում հասարակությունն ի վիճակի չէ ազդելու իշխանության գործունեության վրա, ապա բազմակարծիք տեղեկատվական տարածությունում հասարակության ազդեցությունը քաղաքականության վրա շատ բարձր է: Արդյունքում՝ խորհրդարանի համար դժվար է դառնում որոշումներ ընդունելը, եթե նույնիսկ դրանք շատ անհրաժեշտ են: Ավտորիտար և տոտալիտար ռեժիմի պայմաններում հեշտ է համոզել հասարակությանը նույնիսկ ամենախելագար միջոցառումների արդարացիության մեջ: Դեմոկրատական երկրներում, նույնիսկ երբ պնդում եք, որ 2x2=4 է, միշտ կգտնվեն մարդիկ, որոնք կկասկածեն ստացված արդյունքների ճշմարտացիության մեջ կամ էլ կսկսեն վիճարկել հաշվարկների ողջ համակարգը: Այդպիսի աններդաշնակությունը դժվարացնում է որոշումների ընդունման գործընթացը, որը պահանջում է հասարակական համաձայնություն: Այդ պատճառով այժմ դեմոկրատական երկրներում քաղաքական ընտրանին իր քաղաքական կուրսի արդյունավետության համար ստիպված է մշակել հասարակական աջակցության կառուցակարգեր: Համապատասխանաբար, քաղաքական ընտրանին պետք է ուշադիր հետևի զանգվածների տրամադրություններին, ինչն էլ էականորեն բարձրացնում է տեղեկատվական միջավայրի քաղաքական նշանակությունը: Ժամանակակից պայմաններում տեղեկատվական տարածությունն արդեն ոչ միայն ԶԼՄ-ի և հասարակության հարաբերությունների ոլորտ է, այլև քաղաքական մարտերի դաշտ [13, с. 157]:

Այն հանգամանքը, որ հեռուստատեսությունը դարձել է քաղաքական ազդեցության առանցքային գործիքներից մեկը, հիմնավորվում է մի քանի գործոններով: Առաջինը և ամենակարևորը հեռուստալսարանի ընդարձակությունն է: Հեռուստատեսության լսարանն ընդգրկում է ողջ տարիքային կատեգորիաները և սոցիալական խմբերը, և դրա համար էլ հեռուստատեսության օգնությամբ կարելի է դիմել ողջ ազգին: Բացի այդ, հեռուստատեսությունը, տեխնոլոգիական տեսանկյունից, տեղեկատվության փոխանցման արդյունավետ գործիք է. դինամիկ պատկերը ձայնի հետ միասին ստեղծում է օպտիմալ պայմաններ ընկալելու համար: Հենց այն հանգամանքը, որ նախագահը, վարչապետը, պատգամավորները հեռուստատեսությամբ ելույթներ ունենալու մեծ հնարավորություն ունեն, դա էլ ժամանակակից քաղաքականության մեջ ազդեցության միջոց է նոր «խաղի կանոններով», երբ բազմաթիվ հեռուստադիտողներ տեսնում և լսում են նրանց: Եվ արդեն այսօր քաղաքական որոշումների ընդունման կենտրոնների նոր սերունդը, հրաժարվելով հին մեթոդներից, «խաղի հին կանոններից», այսինքն՝ «գործերը կուլուարներում վարելուց», լայնորեն կիրառում են «տեսաքաղաքականությունը»: Փաստորեն, եկել է «խաղի նոր կանոնների», քաղաքական նոր մարտավարության և ռազմավարության ժամանակը: Հեռուստատեսության այս հատկություններն ակտիվորեն օգտագործվում են քաղաքական սոցիալիզացիայի գործընթացում, ի դեպ, ոչ միայն քաղաքական «անգրագիտության վերացման», այլև քարոզչության նպատակներով: Թերթերից, հեռուստատեսությունից բացի՝ այսօր արդեն մեծ դերակատարում ունեն տեղեկատվության էլեկտրոնային աղբյուրները, սոցիալական ցանցերը: Եվ քանի որ ԶԼՄ-ին է պատկանում հասարակական կարծիքի ձևավորման առաջատար դերը, ապա արդյունքում վերջինս է ձևավորում քաղաքացիների վերաբերմունքը քաղաքական ինստիտուտների և գործընթացների վերաբերյալ: Այսպիսով, զանգվածային լրատվամիջոցները կատարում են զանգվածների գիտակցության մեջ գաղափարական-քաղաքական կողմնորոշումների ներդրման դեր և հանդիսանում են քաղաքական որոշումների ընդունման արտախորհրդարանական ազդեցության կարևորագույն կենտրոններ:

Քաղաքական որոշումների ընդունման գործընթացի վրա որպես ազդեցության կենտրոն կարևոր է նաև հասարակության դերը: XII դարում անգլիացի գրող և պետական գործիչ Դ.Սոլսբերին առաջին անգամ մտցրեց հատուկ տերմին` «public opinion», որը բնորոշում է բնակչության կողմից խորհրդարանին ցուցաբերվող բարոյական աջակցությունը [14, с. 409]: Ընդհանուր առմամբ, հասարակական կարծիքը դատողությունների և գնահատականների ամբողջությունն է, որը բնութագրում է զանգվածային (խմբային) գիտակցության իրավիճակը. վերջինս էլ ազդեցություն է գործում տարբեր քաղաքական գործընթացների բովանդակության և բնույթի վրա: Որպես կանոն, հասարակական կարծիքի կառուցվածքի մեջ մտնում են զանգվածային (խմբային) տրամադրությունները, զգացմունքները, ինչպես նաև ձևայնացված գնահատականները և դատողությունները: Հասարակական կարծիքը հաճախ քաղաքական որոշումների ընդունման կենտրոնների կողմից դիտարկվում է որպես մանիպուլյացիայի առարկա, քանի որ նորությունների կառավարման միջոցով տեղի է ունենում տեղեկատվության վրա վերահսկողություն: Այսպես, օրինակ, Ռեյգանի վարչակարգի պաշտոնյաներն «օրվա թեման» օգտագործում էին նախագահի տեսակետների վրա ազդեցություն գործելու համար [15, p. 146]: Եվ պատահական չէ, որ իտալացի քաղաքական մտածող Ն.Մաքիավելին իր հայտնի «Իշխանը» աշխատության մեջ մեծ ուշադրություն է դարձնում հանրային կարծիքին: Նա ժողովրդի մեջ տեսնում էր «մեծ ուժ», հզոր հենարան. «…այն իշխաններին, որոնք ավելի շատ վախենում են ժողովրդից, քան արտաքին թշնամիներից, անհրաժեշտ են ամրոցներ, իսկ նրանց, ովքեր ավելի շատ վախենում են արտաքին թշնամիներից, քան ժողովրդից, ամրոցներ անհրաժեշտ չեն: Այդ իսկ պատճառով լավագույն ամրոցը ժողովրդի կողմից ատելի չլինելն է» [16, с. 65-66]:

Ամփոփելով կարող ենք փաստել, որ օրենսդիր իշխանության համակարգում քաղաքական որոշումների ընդունումը բավական բարդ գործընթաց է, քանի որ դրանում խորհրդարանականներից բացի մասնակցություն են ունենում տարբեր դերակատարներ` կառավարության անդամները, շահերի կամ ճնշման խմբերը, ԶԼՄ-ն, հասարակական կազմակերպությունները, խորհրդականները, որոշումների ընդունման կենտրոնների շրջապատը, «ուղեղային կենտրոնները» (think tank), սոցիալական շարժումները և այլք (որոնց մենք դիտարկում ենք որպես քաղաքական որոշումների ընդունման արտախորհրդարանական ազդեցության կենտրոններ), որոնք, պայմանավորված իրենց ռեսուրսների տեսակով և չափով, ազդեցություն են գործում քաղաքական որոշումների ընդունման գործընթացի վրա: Եվ քանի որ քաղաքական գործընթացն առաջին հերթին իշխանության համար խմբային մրցակցային պայքար է, որի գլխավոր նպատակն իշխանական ռեսուրսների բաշխումն է, այդ պատճառով իրար հետ մրցակցող խմբերը մուտք են փնտրում դեպի քաղաքական որոշումների ընդունման առանցքային կենտրոններ:

¹ Այս տարբերակման համար հիմք է հանդիսանում այն, որ չնայած և´ պետական իշխանության մարմինները, և´ բազմաթիվ հասարակական ու քաղաքական կազմակերպությունները որոշումների ընդունման կենտրոններ են, սակայն դրանց մի մասն ունի պետական որոշումներ ընդունելու իշխանություն, իսկ մյուս մասը կարող է միայն ազդեցություն գործել այդ որոշումների վրա:

² Merriam-Webster dictionary, 10.05.2016, http://www.merriam-webster.com/dictionary/think tank

³ Goldstein S., A powerful player in the White House Behind the scenes, chief of staff Andy Card rules with a firm hand, 20.09.2015, http://articles.philly.com/2004-01-26/news/25366611_1_andy-card-josh-bolten-staff-and-transportation-secretary

Աղբյուրներ և գրականություն

1. Lindblom Ch., The Policy-Making Process. Second Edition. Prentice-Hall, INC., Englewood Cliffs, New Jersey, 1980.
2. Соловьев А.И., Колебательно-маятниковый механизм принятия государственных решений: к обоснованию когнитивной модели (I), Полис, #5, 2005.
3. Сунгуров А.Ю., Распопов Н.П., Беляев А.Ю., Институты – медиаторы и их развитие в современной России. II Фабрики мысли и центры публичной политики, Полис, #4, 2012.
4. Макарычев А.С., Идеи для политики, Нижний Новгород, изд. ННГУ им. Н.И. Лобачевского, 1998.
5. Suskind R., The price of loyalty: George W. Bush, the White House, and the Education of Paul O’Neill. Simon & Schuster. New York, 2004.
6. Почепцов Г.Г., Стратегический анализ. Стратегический анализ для политики, бизнеса и военного дела, Киев, 2004.
7. Алмонд Г., Пауэлл Дж., Стром К., Далтон Р., Сравнительная политология сегодня, М., Аспект Пресс, 2002.
8. В. И. Жуков, Карпов А.В., Политический менеджмент, Изд. Институт психотерапии, 2004.
9. Federal Regulation of Lobbying Act of 1946.
10. Lobbying Disclosure Act of 1995.
11. Lindblom Ch., Politics and Markets, 1977.
12. L.W. Pye, The Non-Western Political Process -Journal of Politics, vol. 20, 1958.
13. Доброхотов Р.А., Политика в информационном обществе, Полис, #3, 2004.
14. Соловьев А.И., Политология: Политическая теория, политические технологии, М., Аспект Пресс, 2001.
15. Anderson J.E., Public Policymaking. Third ed., Houghton Mifflin Company. Boston, N.Y., 1997.
16. Макиавелли Н., Государь, Москва, Планета, 1990.

դեպի ետ

---

Հեղինակի այլ նյութեր

• ԿՈԱԼԻՑԻԱՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄ[25.06.2018]