POST-KOSOVO. ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎՐՈՊԱ
Կոսովոյի անկախության հռչակումը Կենտրոնական Եվրոպայում հանդիպեց ոչ միանշանակ արձագանքի: Որոշ երկրներ (Լեհաստան, Հունգարիա, Լատվիա, Էստոնիա) բավական արագ ճանաչեցին նոր պետականությունը, մյուսներն (Սլովակիա, Ռումինիա) արդեն արտահայտել են իրենց միանգամայն որոշակի անհամաձայնությունն ինքնահռչակ անկախությանը: Կան նաեւ տատանվողներ, որոնք, թերեւս, հակված են ճանաչմանը (Լիտվա, Չեխիա): Հասկանալի է, որ նման տարբեր վերաբերմունքը միայն ընդգծում է այս իրադարձության` որպես հնարավոր նախադեպի, ընդունումը: Այս երկրներից յուրաքանչյուրն ունի տարածքային իր խնդիրները, եւ ամեն մեկը կոսովյան անկախության հետեւանքները զգում է իր վրա:
* * *
Մերձբալթյան երկրների շարքում Էթնիկապես առավել յուրօրինակ շրջանը Ժեմայտիան է Լիտվայում կամ, ինչպես այն ավանդաբար ռուսերեն անվանում են, Ժմուդը:
Ժեմայտիան պետության արեւմտյան մասն է, ունի չափազանց ընդգծված պատմական, լեզվական ու մշակութային առանձնահատկություններ: Այն լիտվական պետականության վաղ պատմությանը չի մասնակցել, քրիստոնեությունն այստեղ հայտնվել է 15-րդ դարում: Վիճելի է մնում այն հարցը, թե արդյոք ժմուդերենն առանձին բալթյան լեզու պետք է համարել: Պաշտոնական տարբերակով` այն ստորին լիտվական բարբառ է: Այն հակադրում են վերին լիտվականին` աուկշայթերենին, որի հիման վրա են ձեւավորվել լիտվական գրական կանոնները: Ինչեւէ, այն ունի սեփական գիրը եւ դեռեւս պատանի գրական ավանդույթը: Ժմուդերենով ռադիոհաղորդում է տրվում, հրատարակվում թերթ: 1997թ. նրան տրվել է տեղական կարգավիճակ, առկա է համապետական մակարդակով դրա պաշտոնական կարգավիճակի ճանաչմանն ուղղված շարժում:
Ժմուդական ինքնագիտակցության ձեւավորմանը զգալիորեն խանգարեց այն փաստը, որ 19-րդ դարում լիտվական ազգային վերածնունդը տեղի ունեցավ հիմնականում հենց ժմուդական հողում, ինչը նրա բնակչությանը խիստ մերձեցրեց բուն լիտվական (աուկշայթական) ազգային նախագծին: Սակայն 20-րդ դարի առաջին կեսին, այնուամենայնիվ, ծնվեց ժմուդական գիրը, արվեցին գրական ստեղծագործության առաջին փորձերը:
Լիտվայից անջատվելու գաղափարը երբեմն արտահայտվում է արմատական ակտիվիստների շրջանում, բայց, ընդհանուր առմամբ, դեռեւս վաղ է խոսել նկատելի անջատողականության մասին: Համենայնդեպս, արդեն հետխորհրդային տարիներին Ժմուդը դրսեւորեց բավական ուժեղ տարածաշրջանային ինքնագիտակցություն եւ իր մշակույթն ու լեզուն առավել բարձր կարգավիճակի հասցնելու միտում:
Ի տարբերություն էթնիկապես խիստ միատարր Ժմուդի, լիտվական պետության հարավը եւ, առաջին հերթին, Վիլենշչինան, բազմազգ է:
1897թ. մարդահամարի տվյալներով` Վիլնոյի լիտվացի բնակիչները կազմում էին բնակչության 2,1 տոկոսը, մինչդեռ ռուսները (բելառուսների հետ միասին) բնակչության գրեթե մեկ քառորդ մասն էին, ամենամեծ տոկոս էին կազմում հրեաները եւ լեհերը (համապատասխանաբար 40 եւ 30,9 տոկոս): Այսօր իրավիճակը փոքր-ինչ այլ է, սակայն, ընդհանուր առմամբ, քաղաքի բազմազգ դիմանկարը պահպանվել է: Լիտվացիները կազմում են բնակչության առավել քան կեսը, գրեթե յուրաքանչյուր հինգերորդը լեհ է, վեց-յոթերորդը` ռուս: Պատկերը նույնն է ողջ տարածաշրջանում:
Ընդ որում, պետք է նկատի ունենալ այն, որ լիտվացիներից բացի, առնվազն երկու այլ ժողովուրդ եւս` բելառուսները եւ լեհերը, հակված են Վիլենշչինան համարել իրենց պատմական հողը: Հետխորհրդային ժամանակաշրջանում, երբ Լիտվայի մշակութային միասնականացման քաղաքականությունը նկատելիորեն սաստկացավ, երեւան եկավ բազմազգության` որպես տարածաշրջանային պատմական յուրահատկության, արմատավորման գաղափարը:
Այն արտահայտվում է Վիլնյուսի մարզի եւ ողջ Հարավարեւելյան Լիտվայի (Ձուկիայի) քաղաքական կյանքում: Օրինակ` այստեղ գործում է Լեհական ժողովրդական կուսակցությունը, որը Եվրոպական ազատ դաշինքի անդամ է: Աստիճանաբար ակտիվանում են նաեւ ռուսական կազմակերպությունները: Սակայն Վիլնյուսի մայրաքաղաք լինելու կարգավիճակը հազիվ թե ապագայի շոշափելի հնարավորություն թողնի այդ գաղափարին: Արժե նաեւ նշել, որ «Ձուկիայի տարածաշրջան» պատմական հասկացության մեջ լիտվացիները փաստորեն ներառում են ամբողջ Սեւ Ռուսիան, այսինքն` Լեհաստանի Պոդլյաշի վոյեվոդության մի մասը եւ Բելառուսի ողջ Գրոդնոյի մարզը, ինչը անդրսահմանային համագործակցության գաղափարական հենքերից մեկն է:
Բազմէթնիկ տարածաշրջանային ինքնության ձեւավորման համար անհամեմատ մեծ հնարավորություններ են ստեղծվել հարեւան Լատվիայում:
Լատգալիան խիստ առանձնահատուկ տարածաշրջան է, որը զբաղեցնում է Լատվիայի տարածքի մոտ մեկ քառորդը եւ գտնվում է նրա արեւելյան մասում: Պատմական Լատգալիան հաճախ հայտնվել է այլ պետական կազմավորումների մեջ եւ այդ պատճառով պահպանել է կաթոլիկ հավատքի գերակայությունը` ի տարբերություն Լատվիայի մնացած` առավելապես լյութերական տարածքի: Լատգալերեն լեզվի շուրջ ընթանում են վեճեր, ինչպես եւ ժմուդերենի պարագայում էր. այն լատիշերենի բարբա՞ռ է (վերին լատիշերեն), թե՞ ինքնուրույն բալթյան լեզու: Այնուամենայնիվ, լատգալերենը գրական լեզու դարձավ արդեն 18-րդ դարում, երբ նրանով արվեցին գրական ստեղծագործության առաջին փորձերը: Ներկայումս նրա կրողն է համարվում շուրջ 150 հազար մարդ, թեեւ լատգալիական ինքնության կրողները, որոշ հաշվարկներով, շատ ավելին են` մոտ 400 հազար, այսինքն` Լատվիայի բնակչության գրեթե 20 տոկոսը:
1919թ. Պյոտր (Պետերիս) Ստուչկայի խորհրդային կառավարության կողմից լատգալերենը հռչակվեց որպես տարածաշրջանային պաշտոնական լեզու: 1934թ. Կառլիս Ուլմանիսն այն փաստորեն արգելեց, այնուհետեւ, 1940թ. լատգալերենը կրկին թույլատրվեց, բայց 1959–1989թթ. փաստացիորեն նորից հայտնվեց օրենքից դուրս վիճակում: Այժմ լատգալերեն լեզվի օգտագործման արգելքը հանվել է, սակայն «լատգալ» ազգություն Լատվիայում նախկինի պես գոյություն չունի:
Իրադրությունը Լատգալիայում խիստ տարբերվում է Ժմուդում տիրող իրավիճակից: Ինչպես Վիլենշչինայում, ժամանակակից Լատգալիայի կարեւոր յուրահատկությունը նրա բազմազգ բնակչությունն է: Այստեղ եւս զգալի տոկոս են կազմում ռուսները, ինչպես նաեւ լեհերը (հիմնականում` ռուսալեզու): Մեծ նշանակություն ունի ռուսական հասարակական ու քաղաքական կազմակերպությունների գործունեությունը, որոնք հանձն են առել պաշտպանել նաեւ մյուս ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները: 2005թ. համալատվիական սեյմում ներկայացված ռուսալեզու փոքրամասնության «Միասնական Լատվիայում մարդու իրավունքների համար» կուսակցությունը փաստորեն կարողացավ իշխանության գալ Լատգալիայի երկու խոշորագույն քաղաքներում` Դվինսկում (Դաուգավպիլսում) եւ Ռեժիցայում (Ռեզեկնեում):
Արդյունքում` ներկայումս ձեւավորվում է Լատգալիայի նոր իմիջը` որպես ազգային փոքրամասնությունների տարածաշրջան, որը պահանջում է իր ճանաչումն ու սեփական իրավունքները: Լատգալական ավանդույթների հիման վրա ձեւավորվում է տարածաշրջանային բացառիկ ինքնությունը` բազմազգությունը նախանշելով որպես երկրամասի կարեւորագույն առանձնահատկություն, որը հակադրվում է պաշտոնապես անցկացվող լատիշացման ուղեգծին:
Այլ իրավիճակում հայտնվեց Հյուսիսարեւելյան Էստոնիայի ռուսալեզու բնակչությունը, որտեղ այն մեծամասնություն է կազմում: Սա հիմնականում վերաբերում է Իդա-Վիրումաայի մարզին, որն Էստոնիայի ամենամեծ երկրամասն է (երկրի տարածքի 7,4 տոկոսը): Ռուսները կազմում են նրա բնակչության 70,8 տոկոսը, էստոնացիները` 20 տոկոսից էլ պակաս, թեեւ Յիխվի կենտրոնական քաղաքում նրանց տոկոսը փոքր-ինչ բարձր է` 37 (գրեթե այնքան, որքան Տալլինի ռուսները): Մարզի ամենամեծ քաղաքում` Նարվայում (մեծությամբ երկրորդն Էստոնիայում), ռուսները կազմում են բնակչության 88 տոկոսը:
Նման կացությունը, հատկապես պաշտոնական իշխանության չափազանց կոշտ ազգային քաղաքականության պայմաններում, անխուսափելիորեն հանգեցնում է ռուսական ինքնավարության հռչակման, իսկ երբեմն էլ` նույնիսկ Էստոնիայից անջատման (հետագայում Ռուսաստանին միանալու համար) գաղափարների: Սակայն այդ գաղափարները, չնայած դրանց ժողովրդականության ալիքաձեւ բնույթին, ոչ մի էական հաջողության դեռ չեն հասել: Իդա-Վիրումաայի իրավիճակը շատ բանով հիշեցնում է Կենտրոնական Եվրոպայի մի շարք այլ տարածաշրջանային խնդիրները, որտեղ ժամանակակից պետությունների սահմանները չեն համընկնում իրենց ժողովուրդների էթնիկ բնակեցման սահմաններին (դա հատկապես վերաբերում է հունգարական խնդրին, որին կանդրադառնանք ստորեւ):
Եվրոպայի մյուս պետությունների համեմատ Լեհաստանը էթնոտարածքային չափանիշներով բավական միատարր է: Դրան նպաստել են թե՛ լեհական իշխանությունների ավանդական կոշտ քաղաքականությունն էթնիկ փոքրամասնությունների նկատմամբ, թե՛ էթնիկ զտումները Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ, թե՛ ժողովուրդների վերաբնակեցման հետպատերազմյան գործընթացը: Այնուամենայնիվ, այստեղ եւս առկա են սեփական տարածաշրջանային շարժումներ եւ ինքնագիտակցության նկատելի յուրահատկություններ:
Էթնիկ եւ պատմական խիստ ակնառու առանձնահատկություն ունի Կաշուբշչինան: Այն կաշուբների (արեւմտասլավոնական ժողովուրդ, որը ներկայացնում է վաղուց արդեն ոչնչացած պոմորյան սլավոնների մինչեւ մեր օրերը պահպանված մի հատվածը) անջատ բնակության տարածք է: Կաշուբների պատմական տարածքն ընդունված է համարել ողջ Պոմորիեն (Գդանսկից արեւմուտք` մինչեւ Շչեցին), սակայն ներկայումս նրանց բնակության տարածքը Պոմորիեի վոյեվոդության` Գդանսկից արեւմուտք եւ հարավ ընկած մի քանի գմինաներն են` Կարտուզա կենտրոնով: Ըստ 2002թ. մարդահամարի` իրեն կաշուբ է անվանում սոսկ 5100 մարդ, թեպետ նրանց թվաքանակի մասին ընդհանուր գնահատումներն այլ են` մոտ 300 հազար (որոշ կաշուբ գործիչների մեկնաբանմամբ` այդ թիվը պետք է գերազանցի կես միլիոնը): Կաշուբերեն լեզուն դեռեւս 15-16-րդ դարերից պահպանել է իր գրավոր հուշարձանները, թեեւ արդի կաշուբական գրականությունը ստեղծվել է 19-րդ դարի երկրորդ կեսին:
Համեմատաբար վերջերս (Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ եւ դրանից հետո) տեղի ունեցան լեհ-կաշուբական ընդհարումներ: Դրան նպաստեց այն, որ Բեռլինը հակված էր հանձինս կաշուբների սլավոնացած գերմանացիների տեսնել, ուստի նրանց ավելի մեծ իրավունքներ եւ ազատություններ էր տվել, քան լեհերին:
Պատերազմից հետո նոր իշխանությունը մտադիր էր կաշուբներին գերմանացիների հետ միասին վտարել գերմանական հողեր, սակայն այդ քայլը կասեցվեց: Հետպատերազմյան քաղաքականությունն ուղղվեց կաշուբներին լեհերի հետ միաձուլելուն, ինչը բավական արդյունավետ եղավ: Ներկայումս կաշուբների մեծամասնությունը համատեղում է կաշուբական ու լեհական ինքնությունները: Երկրի երկու ամենահզոր կուսակցություններից մեկի` «Քաղաքացիական պլատֆորմի» առաջնորդ Դոնալդ Տուսկը կաշուբ է եւ քիչ բան չի արել իր ժողովրդի կրթության զարգացման ու մշակութային վերածննդի համար: Այնուամենայնիվ, նրա կաշուբական ծագումը չի խանգարում ոչ իրեն, ոչ էլ մյուս լեհերին` նրա մեջ տեսնելու լեհ հայրենասերի:
Այսօր կենցաղում կաշուբերեն խոսում է շուրջ 50 հազար մարդ: Գործում է կաշուբերեն լեզվի դասավանդմամբ մի քանի տասնյակ դպրոց, գոյություն ունեն կաշուբական ռադիո-հեռուստաալիքներ, թերթեր, հանդեսներ: Կաշուբական ազգային շարժումը, որը հիմնականում ներկայանում է «Կաշուբա-պոմորյան միությամբ», հեռու է մնում անջատողականության մեղադրանքներից, առավել եւս, որ գլխավոր խնդիրն այժմ Լեհաստանի կողմից առանձին կաշուբ ազգության ճանաչումն է: Կաշուբները պաշտոնապես ընդունվում են որպես լեհ ժողովրդի էթնիկ խումբ, իսկ կաշուբերենը` բարբառ: Նախկին գերմանացումը փոխարինվել է լեհացմամբ:
Լեհաստանի մյուս խոշոր տարածաշրջանը, որն ունի սեփական էթնիկ ու պատմական ընդգծված առանձնահատկություն, Սիլեզիան է: Ընդ որում, այս տարածաշրջանն անդրազգային է. այն հիմնականում ընդգրկում է Լեհաստանի Ստորին Սիլեզիայի, Սիլեզիայի եւ Օպոլեի վոյեվոդությունները, ինչպես նաեւ Չեխիայի Սիլեզա-մորավական մարզի հյուսիսը:
Լեհաստանում ու Չեխիայում սիլեզցիները ճանաչվել են էթնիկ փոքրամասնություն, բայց չունեն ազգային փոքրամասնության կարգավիճակ, փոխարենը` այդպիսին ճանաչվել են Սլովակիայում: 2002թ. լեհական մարդահամարի համաձայն` իրեն սիլեզցի է համարում 173 հազարից ավելի մարդ: 2001թ. Չեխիայում այդպիսիներն ընդամենը 10 հազ. 878-ն էին, թեեւ 1991թ. նրանք անհամեմատ ավելին էին` 44,5 հազար: Սեփական գրական ավանդույթներ սիլեզերենը չունի, թեպետ դեռ 19-րդ դարի սլավոնագետների կողմից ընդունվել է որպես առանձին լեզու:
1930-ական թվականներին գրականագետների խմբի կողմից (Օ.Լիսոգորսկու գլխավորությամբ) Սիլեզիայի համար մշակվեց այսպես կոչված լյախերեն լեզուն, որով այն ժամանակ ու հետպատերազմյան տարիներին գրվեցին մի քանի չափածո եւ արձակ ստեղծագործություններ: Լյախերենը մոտ է չեխերենին, ուստի շատ բանասերների կողմից դիտվում է որպես երեւույթ չեխերեն լեզվի ներսում: Այնուամենայնիվ, այն այդպես էլ տարածում չստացավ:
Սիլեզերենի օրինականացման այս եւ մյուս փորձերը որոշակի հաջողություններ բերեցին արդեն մեր օրերում. սիլեզերեն լեզուն գրանցվեց Ստանդարտացման միջազգային կազմակերպությունում: 2007թ. ամռանը ԱՄՆ Կոնգրեսի գրադարանը սիլեզերենը ներառեց աշխարհի լեզուների գրանցամատյանում: 2007թ. սեպտեմբերին Սեյմի 23 պատգամավորներ սիլեզերենին տարածաշրջանային կարգավիճակ շնորհելու մասին օրինագիծ մտցրին: Բայց պաշտոնական Վարշավան նախկինի պես սիլեզցիներին առանձին ժողովուրդ չի ճանաչում, իսկ լեզուն համարում է լեհերենի բարբառ կամ անցողիկ բարբառ լեհերենի ու չեխերենի միջեւ:
Վերջին ժամանակներս սիլեզյան շարժումը հիմնականում գործում է Լեհաստանում, ուր նկատվում է նրա ակնհայտ աշխուժացում: Սիլեզերեն լեզվի կրողների թիվն այստեղ գնահատվում է մոտ 60-70 հազար մարդ: 2003թ. պատմաբան Դարիուշ Երչինսկու կողմից լույս ընծայվեց «Սիլեզցի ժողովրդի պատմությունը», որը սիլեզյան ազգային պատմության սինթեզի փորձ է: 1990թ. ստեղծվեց Սիլեզիայի ինքնավարության շարժումը: Նրա առաջնորդ Եժի Գոժելիկը բավական արմատական դիրքորոշում ունի («Ես սիլեզցի եմ, այլ ոչ թե լեհ»): Սակայն շարժման քաղաքական ծրագիրը բավական չափավոր է. այն պայքարում է Վարշավայի կողմից սիլեզցի ազգության ճանաչման ու երկու տարածաշրջանների` Վերին եւ Ստորին Սիլեզիաների ինքնավարության կարգավիճակի համար:
Այնուամենայնիվ, Սիլեզիայի բնակչության մեջ սիլեզցիների իրական բաժնեմասը բավական փոքր է, եւ դա անդրադառնում է նաեւ սիլեզցի ինքնավարականների քաղաքական պահանջների վրա:
Սիլեզիայի բնակչության զգալի մասն ավանդաբար կազմել են գերմանացիները: Երկրորդ աշխարհամարտից հետո գերմանացիների մեծ մասն արտաքսվեց: Այսօր Վերին Սիլեզիայում ապրում է Լեհաստանի ողջ գերմանացիների 92 տոկոսը` գրեթե 140 հազար մարդ. այն ամենամեծ ազգային փոքրամասնությունն է երկրում: Օպոլեի վոյեվոդությունում նրանք շուրջ 10 տոկոս են, եւ նույնիսկ կան գերմանացի գերակշիռ բնակչությամբ գմինաներ: Բացի դրանից, Սիլեզիայի բնակչության կազմի վրա մեծ ազդեցություն է գործել հետպատերազմյան վերաբնակեցման քաղաքականությունը. այստեղ Արեւմտյան Ուկրաինայից վերաբնակեցվեցին մեծ թվով լեհեր: Այդ մարդիկ ունեն համալեհական ինքնագիտակցություն եւ հակված չեն սովորելու յուրօրինակ սիլեզերեն լեզուն: Սակայն սիլեզյան վոյեվոդություններում, ընդհանուր առմամբ, ապրում է Լեհաստանի բոլոր քաղաքացիների 67,8 տոկոսը, որոնց հատուկ է ոչ լեհական ինքնագիտակցությունը:
Գերմանիայում, Սիլեզիայի հարեւանությամբ, գտնվում է Լուժիցայի պատմական մարզը, որն օժտված է մեծ էթնոմշակութային առանձնահատկությամբ: Լուժիցցիները (լուժիցցի սերբերը) Գերմանիայի` պաշտոնապես ճանաչված չորս ազգային փոքրամասնություններից են (գնչուների, ֆրիզների եւ դանիացիների հետ միասին): Նրանք շուրջ 60 հազար են, որոնցից 20 հազարն ապրում է Ստորին Լուժիցայում (Բրանդենբուրգի երկրամաս), իսկ 40 հազարը` Վերին Լուժիցայում (Սաքսոնիայի երկրամաս): Լուժիցցիներն արեւմտասլավոնական ժողովուրդների գրեթե անհետացած ճյուղի` պոլաբների չորրորդ սերնդի ներկայացուցիչներն են եւ ունեն լեզվի ու մշակույթի բավական նկատելի յուրահատկություն: Ինչպես պոմորցի կաշուբների պարագայում, լուժիցցիների պատմության մեծ մասը կազմում է նրանց գերմանացման աստիճանական գործընթացը: Սերբալուժիցական գրերը ստեղծվել են դեռեւս 16-րդ դարում, իսկ 18-րդ դարի երկրորդ կեսից մինչեւ 19-րդ դարի առաջին կեսը ձեւավորվել է նաեւ սեփական գրական ավանդույթը: Օրինակարգված են լուժիցերեն լեզվի երկու տարբերակները, բայց այժմ ստորին լուժիցերենն արդեն մոտ է անհետանալուն, մինչդեռ վերին լուժիցերենը դեռ պահպանում է իր նշանակությունը (այնուամենայնիվ, լուժիցցի գործիչները կարծում են, որ երկու-երեք սերունդ անց այն եւս կարող է անհետանալ):
Վերին եւ Ստորին Լուժիցաներն ունեն նկատելի մշակութային առանձնահատկություն. օրինակ` Վերին Լուժիցայում գերակշռում է կաթոլիկությունը, իսկ Ստորինում` բողոքականությունը: Թեեւ 20-րդ դարի սկզբին լուժիցցիների թիվը 150 հազարից ավելին էր, Առաջին աշխարհամարտից հետո իրենց ինքնավարական իրավունքներ տրամադրելու նրանց պահանջները հաշվի չառնվեցին: Երրորդ Ռեյխի տարիներին լուժիցցիները ենթարկվեցին ցեղասպանության (20 հազարից ավելի սպանվածներ` գումարած մեծ թվով արտաքսվածներ): Արդեն պատերազմից հետո ակտիվորեն առաջադրվեց Սերբալուժիցական պետության ստեղծման գաղափարը (ինքնուրույն կամ Չեխոսլովակիայի կազմում), սակայն դա էլ չկենսագործվեց: 1989–1990թթ., Գերմանիայի միավորման շրջանում, լուժիցցի գործիչները ձգտում էին ինքնավարության, բայց այս անգամ էլ նրանց պահանջները չբավարարվեցին: Այժմ լուժիցցիները շատ արագ ուծացվող ժողովուրդ են հանդիսանում: Լուժիցական դպրոցներն իրենց տեղն էլ ավելի են զիջում գերմանականին, իսկ լեզուն գործածությունից դուրս է գալիս:
Վերադառնալով Լեհաստան` կարելի է ասել, որ մի ամբողջ շարք մարզեր եւս ունեն իրենց պատմական եւ էթնիկական յուրահատկությունները, որոնք շատ անգամ նշանակալի դեր են խաղացել սահմաններն անցկացնելիս, սակայն 20-րդ դարում դրանց լեհացման եռանդուն քաղաքականությունից հետո նրանք հազիվ թե կարողանան իրենց մասին լրջորեն հայտարարել: Առաջին հերթին, դա վերաբերում է պետության արեւելյան մարզերին:
Դեռ 100 տարի առաջ լեհական ինքնագիտակցությունն ամրապնդված չէր մազուրների` Մազուրիայի բնակիչների շրջանում, որը նախկինում Արեւելյան Պրուսիայի մասն էր: Նրանք ունեն բավական հզոր բարբառային առանձնահատկություններ, սակայն ժամանակակից լեհ ազգի մեջ նրանց դերակատարությունն արդեն բավական որոշակի է: Այլ են գործերը Պոդլյաշիեում (Պոդլյաշիեի վոյեվոդության մաս), Խոլմշչինայում (Լյուբլինի վոյեվոդության մաս) եւ Նադսյանիեում (Մերձկարպատյան վոյեվոդության մաս)` պատմական արեւելասլավոնական հողերում, որտեղ դեռ 20-րդ դարի սկզբին գերակշռում էր ուղղափառ բնակչությունը: Մինչ օրս բելառուսները եւ ուկրաինացիները դրանք համարում են իրենց էթնիկ տարածքները: 20-րդ դարում երկու անգամ (Առաջին աշխարհամարտից առաջ ու Երկրորդից հետո) դրանք ընդգրկվեցին ռուսական (կամ ուկրաինական եւ բելառուսական) վարչական կազմավորումների մեջ, բայց արդյունքում, այնուամենայնիվ, մնացին Լեհաստանինը: 1940-ական թվականների երկրորդ կեսին 100 հազարավոր արեւելյան սլավոնների վերաբնակեցման (Ուկրաինա, Բելառուս ու Լեհաստանի արեւմտյան հողեր` ըստ «Վիսլա» գործողության) արդյունքում այդ տարածքների բնակիչների էթնիկ կազմն արմատապես փոխվեց:
Չնայած բնակչության լեհացված լինելուն, մինչ օրս տարածաշրջանում զգալի դեր է խաղում ուղղափառ եւ, ընդհանրապես, արեւելասլավոնական ավանդույթը: Բելոստոկը Լեհական ինքնուրույն ուղղափառ եկեղեցու (որը, պաշտոնական տվյալներով, ունի 600 հազարից ավելի հետեւորդ) կենտրոնն է: Գործում են բելառուսական եւ ուկրաինական ուղղվածության մի շարք կազմակերպություններ, սակայն նրանց ուշադրությունը կենտրոնացած է մշակութա-լուսավորչական գործունեության վրա: Ուղղափառ եկեղեցու պահպանված ենթակառուցվածքն ու հարեւան Բելառուսի եւ Ուկրաինայի հետ տարածաշրջանների համագործակցության ակտիվությունն օգնում են մասնակիորեն պահպանել նրանց պատմական նկարագիրը, իսկ վերջին տարիներին դիտվում է տեղի մշակութային վերածննդի ակնհայտ գործընթաց` հատկապես եկեղեցա-կրոնական հենքով:
Նկատելի գործունեություն է ծավալվել Լեհաստանի մյուս արեւելասլավոնական հողերում` Լեմկովշչինայում (սահմանամերձ տարածք Մերձկարպատյան եւ Փոքրկարպատյան վոյեվոդություններում): Այստեղ արեւելասլավոնական բնակչությունն, արտաքսման երկու ալիքից հետո, նույնպես մնացուկային բնույթ է կրում եւ, այնուամենայնիվ, կարողացել է մինչ օրս պահպանել իր ինքնությունը: Ըստ 2002թ. մարդահամարի` տեղի ռուսինները` լեմկերը, հաշվվում են 6000 մարդ, բայց լեմկական կազմակերպությունների սեփական հաշվարկները խոսում են 60 հազարի մասին: Վերջերս օրինակարգվեց նաեւ ռուսիներեն լեզվի (ճանաչվել է 2000թ.) լեմկերեն կանոնը, թեեւ տեղի բարբառով գրականությունը (այդ թվում նաեւ թերթերի ու հանդեսների հրատարակությունը) գոյություն է ունեցել դեռեւս 19-րդ դարի վերջից: Չնայած հետպատերազմյան քաղաքականությանը, որը լեմկերին ընդունում է որպես ուկրաինացիներ, նրանք չենթարկվեցին լրիվ ուկրաինացման: Ներկայումս նրանց շրջանում գերիշխող հոսանքը ռուսինական ազգային նախագծի (Ուկրաինայի Անդրկարպատյան մարզի եւ Սլովակիայի Պրյաշեւյան Ռուսիայի հետ միասին վերցրած) կողմնակից է, թեպետ նախկինի պես ոչ քիչ դեր է խաղում ուկրաինասիրական հոսանքը: Լեմկերը լույս են ընծայում սեփական հանդեսներ, տարվում է մշակութային եւ կրթական ակտիվ գործունեություն:
Հարեւան Սլովակիայում` Պրյաշեւշչինայում, ռուսինական շարժումը եւս խիստ նկատելի է: 1989թ. հետո կրկին սկսեցին հրատարակվել ռուսինալեզու հանդեսներ ու թերթեր, բառարաններ ու ձեռնարկներ: Պրյաշեւ քաղաքը դարձավ ռուսինական ազգային շարժման հիմնական կենտրոններից մեկը: 1990-ական թվականներին ռուսինների թիվն ավելացավ ավելի քան 40 տոկոսով (ըստ 1991 եւ 2001թթ. մարդահամարների` նրանք շուրջ 25 հազար են), իսկ նրանց իրական թիվը Սլովակիայում կազմում է մոտ 130 հազար: 1999թ. բացվեց Պրյաշեւի համալսարանի Ազգային փոքրամասնությունների եւ օտար լեզուների ինստիտուտի ռուսիներեն լեզվի ու ռուսինական մշակույթի բաժանմունքը: Ռուսիներենով անցկացվում է նաեւ ռադիոհաղորդում: Ընդ որում, տեղի ռուսինական կազմակերպություններն ունեն ավելի չափավոր դիրքորոշում, քան ուկրաինական Անդրկարպատների ռուսինները եւ հանդես չեն գալիս սեփական ինքնավարության ստեղծման կոչերով: Սլովակիայում ռուսինական ազգային նախագծի ընդհանրությունն Անդրկարպատների ու Լեմկովշչինայի հետ, ուկրաինացման/սլովակացման/լեհացման գործընթացներին դիմակայելու ընդհանուր խնդիրը եւ վերջին երկու տասնամյակներին այդ շարժման նկատելի աշխուժացումը` այս բոլորը ռուսինությունը դարձնում են բավական նշանակալի գործոն:
Հարեւան Չեխիայում կարեւոր տեղ է զբաղեցնում Մորավիայի էթնոքաղաքական շարժումը: Մինչեւ 19-րդ դարի սկիզբը կարելի էր խոսել մորավների ազգային ինքնագիտակցության ձեւավորման գործընթացի մասին, սակայն, ավելի ուշ, տեղական շարժումը դարձավ չեխական ազգային վերածննդի մաս: Առանձին մորավերեն լեզու ստեղծելու փորձեր ձեռնարկվեցին 1820–1830թթ. (քերականության հրատարակում), բայց դրանք լուրջ շարունակություն չունեցան: Այնուամենայնիվ, Մորավիայի մշակութային յուրօրինակությունը պահպանվեց: 1945թ. Մորավիային տրվեց ինքնավարություն, որը շուտով լուծարվեց (1949թ.): 1968թ. մորավական Բռնո գլխավոր քաղաքում ստեղծվեց «Մորավիայի եւ Սիլեզիայի ընկերակցությունը», որը պայքարում էր տարածաշրջանի ինքնավարության կարգավիճակի վերականգնման համար: 1989թ. հիմնվեց «Մորավական քաղաքացիական շարժումը», որը պահանջում էր «մորավ ժողովրդի գոյության ճանաչում` չեխերին ու սլովակներին իրավահավասար»:
1990-ական թվականները մորավական ինքնության վերածննդի ակտիվ ժամանակներ էին: 1991թ. մարդահամարը Չեխոսլովակիայում արձանագրեց 1 մլն 360 հազար մորավ: 1990թ. վերջին կազմավորվեց «Մորավական ազգային կուսակցությունը»: 1990-ականների վերջին եւ 2000-ականների սկզբին մորավական ազգայնականության ժողովրդականությունը սկսեց մարել, եւ, այնուամենայնիվ, այն մնում է որպես տարածաշրջանային ինքնագիտակցության դրսեւորման կարեւոր ձեւ: Մեր ժամանակներում Մորավիայի ինքնավարության համար պայքարում են մի ամբողջ շարք քաղաքական կազմակերպություններ` «Մորավիայի ազգային կուսակցությունը», «Մորավիայի եւ Սիլեզիայի միությունը», «Մորավիայի դեմոկրատական կուսակցությունը» եւ այլն: Եվրոպական միության նոր պայմաններում մորավական թեման կրկին արթնանում է:
Կենտրոնական Եվրոպայի տարածաշրջանի համար շատ կարեւոր է նաեւ վերաբնակիչների խնդիրը: Երկրորդ աշխարհամարտից հետո նոր հողերում վերաբնակեցված մարդկանց վիթխարի զանգվածները պահպանում են կորուսյալ հայրենիքի հիշողությունը եւ ստեղծում են բազմաթիվ «վտարանդիների միություններ», որոնք պայքարում են վերաբնակեցման քաղաքականության դատապարտման ու իրենց վերադարձի իրավունքի ճանաչման համար: Այդ կազմակերպությունները պահպանում են արդեն գոյություն չունեցող տարածաշրջանների` լեհական «արեւելյան կրեսների», Պրուսիայի, Սուդեթների եւ մյուսների ինքնությունը:
Սակայն չի կարելի ժխտել, թե նշված միություններն, այնուամենայնիվ, կհասնեն իրենց նպատակին. վերջին մեկուկես տասնամյակի բոլոր իրադարձությունները հանգեցնում են անցած պատերազմի արդյունքների վերանայման իրագործելիության մտքին: Այդ մասին է վկայում նաեւ կոսովյան նախադեպը. չէ՞ որ Կոսովոյի անկախությունը Մեծ Ալբանիայի վերածննդի մի աստիճանն է, որը գոյություն է ունեցել ֆաշիստական Իտալիայի ու նացիստական Գերմանիայի պրոտեկտորատի ներքո: Վտարանդիներին նախկին հողեր վերադառնալու իրական թույլտվության դեպքում ներկայիս բավական միատարր մարզերի էթնիկ կազմում կարող են տեղի ունենալ նկատելի փոփոխություններ. ընդ որում, դա վերաբերելու է հենց բնակչության ամենաակտիվ շերտերին: Խոսքն, առաջին հերթին, նախկին տարածքներ գերմանացի, լեհ եւ ուկրաինացի բնակչության մեծ խմբերի վերադարձի մասին է: Հայրենադարձներն, անշուշտ, իրենց հետ կբերեն նաեւ հին տարածաշրջանային գաղափարախոսությունները, որոնք նորովի կլուսաբանեն այդ տարածաշրջանների ապագան: Սակայն այս գործընթացներին դեռեւս մեկնարկ չի տրվել, ուստի այդ ինքնություններն ու դրանց վրա հիմնված անջատողականությունն այստեղ հատուկ չեն դիտարկվի:
Այս գործընթացը, թերեւս, ունի եւս մեկ կողմ, որն արդեն սկսել է կյանքի կոչվել. դա բնակչության այն հատվածի վերադարձն է նախկին ինքնությանը, որը պատերազմից հետո այլ ինքնություն է ձեռք բերել: Օրինակ, Լեհաստանի կողմից 2008թ. գարնանը արտերկրի լեհերին հատուկ արտոնություններ տրամադրելու վերաբերյալ հրապարակված ծրագիրը, որոշ հաշվարկներով, կարող է լրջորեն փոխել Արեւմտյան Ուկրաինայի էթնիկ իրավիճակը, ուր լեհական ինքնությանը վերադառնալ է ցանկանում շուրջ 1,5 միլիոն մարդ: Այդ նույն հիմունքով են ընթանում հունգարական ազգային փոքրամասնությունների աճի գործընթացները: Եվ այնուամենայնիվ, արժե նշել, որ նման «ինտելեկտուալ հայրենադարձությունից» մինչեւ իրապես արժեքավոր տարածաշրջանային ինքնությունների ձեւավորումն ու դրանց վրա հենվող շարժումները` մի քայլ չեն: Թե որքան հեռու կարող են գնալ գործընթացները` ապագայի հարց է:
Ներկայումս առավել կարեւոր են այն տարածաշրջանները, որոնք Երկրորդ աշխարհամարտից հետո ընդգրկվել են նոր ազգային պետությունների մեջ, բայց որոնցից չի տարհանվել տեղի այլազգի բնակչությունը: Խոսքն, առաջին հերթին, հունգարների մասին է, որոնք այսօր Հունգարիայի հարեւան մի շարք երկրներում խիստ զգալի ազգային փոքրամասնություն են կազմում: Սլովակիայում հունգար փոքրամասնությունը կազմում է բնակչության գրեթե 10 տոկոսը եւ հարավում` Հունգարիայի հետ սահմանի երկայնքով զբաղեցնում է լայն գոտի: «Հունգարական կոալիցիայի կուսակցությունը», որը ներկայացնում է սլովակ հունգարներին, Սլովակիայի քաղաքական կյանքում չափազանց ակնառու դեր է խաղում, սակայն սլովակյան պետականության նկատմամբ լոյալ դիրքորոշում ունի: Նույնը չի կարելի ասել մի շարք հունգարական հասարակական կազմակերպությունների եւ առանձին գործիչների մասին, որոնք մշտապես բարձրացնում են հունգարական ինքնավարության եւ անգամ Հունգարիայի կազմ վերադառնալու հարցը: Առավել փոքր նշանակություն ունի Ուկրաինայի Անդրկարպատյան մարզի հունգար ազգային փոքրամասնությունը: Սակայն այստեղ էլ նա չափազանց ակտիվ է: Երկրամասի կյանքում մեծ դեր են խաղում Վոյեվոդինայի հունգարները (14 տոկոս), որոնք մեծ չափով վերահսկում են նրա տնտեսությունը:
Առավել նշանակալի է հունգարական ակտիվությունը ռումինական Տրանսիլվանիայում, ուր այն ուղղված է ինքնավարական իրավունքների ճանաչմանը, նաեւ ողջ տարածաշրջանի համար պաշտոնական հունգարերենի ընդունմանը: Հունգարական ինքնավար օկրուգ Տրանսիլվանիայի մի մասում 1952–1967թթ. արդեն գոյություն ունեցել է: Այժմ հունգարների թիվը Ռումինիայում կազմում է շուրջ 1,5 մլն մարդ, ընդ որում, այդ թիվն աճելու միտում ունի: 2007թ. մարտի վերջին տրանսիլվանյան երեք շրջաններում անցկացվեցին հանրաքվեներ, որտեղ բնակչությունն արտահայտվեց Բուխարեստից առավելագույն ինքնավարության եւ Հունգարիայի հետ առանձնակի հարաբերությունների օգտին: Հունգարիայի նախագահ Լասլո Շոյոմը դրանից հետո բացահայտ հայտարարել է Տրանսիլվանիայում հունգարական տարածքային ինքնավարության ստեղծման հնարավորության մասին:
Ռումինիայի ապագայի համար մեծ նշանակություն ունի նաեւ հեռանկարում իրեն Մոլդովայի Հանրապետության (Բեսարաբիայի) միացումը: Այսօր Ռումինիան ունիտար պետություն է` սոսկ պատմականորեն բաժանված երեք մասի` Վալախիայի, Մոլդովայի ու Տրանսիլվանիայի: Ի տարբերություն Տրանսիլվանիայի, Մոլդովայի տարածաշրջանում ինքնավարական շարժումները բավական թույլ են եւ ավելի կենտրոնացած են տեղական ինքնագիտակցության զարգացման վրա: Սակայն պետության կազմում Բեսարաբիայի ընդգրկման դեպքում (որը, ամենայն հավանականությամբ, կստանա ինքնավարության իրավունք), ռումինական Մոլդովայի կարգավիճակի բարձրացման համար շարժումն, անշուշտ, կսաստկանա: Հավանաբար, վերստին հրատապ կդառնա նաեւ մոլդովականության գաղափարախոսությունը` այժմ արդեն համամոլդովական ծավալով, որի հիման վրա եւ կարող է տեղի ունենալ պատմական Մոլդովայի վերամիավորումը: Նման տարածաշրջանին ինքնավարության իրավունքների տրամադրումն անխուսափելիորեն կհանգեցնի ողջ Ռումինիայի ֆեդերալացման: Եթե Եվրոպայի հետագա զարգացումն այսուհետեւ էլ ընթանա «Եվրոպայի տարածաշրջանների» ուղղությամբ, ապա Ռումինիայի ամբողջական ընկալումն ապագայում կարող է այլեւս ժամանակավրեպ լինել:
Օլեգ Նեմենսկի
www.apn.ru
դեպի ետ