ՔՐԻՍՏՈՆՅԱՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ (բողոքականներ և կաթոլիկներ)

24.05.2012

ՔՐԻՍՏՈՆՅԱՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ (բողոքականներ և կաթոլիկներ)

Արեստակես Սիմավորյան
«Նորավանք» ԳԿՀ Հայագիտական կենտրոնի ղեկավար

Փետրվարին համաշխարհային լրատվամիջոցները հաղորդագրություն տարածեցին, որ գերմանական Via Dolorosa քրիստոնյաների միությունն աշխարհի քրիստոնյաներին կոչ է արել բոյկոտել թուրքական «Ֆաթիհ 1453» ֆիլմը, որն, ըստ էության, հակաքրիստոնեական բովանդակություն ուներ։ Ֆիլմը վերաբերում է Կոստանդնուպոլսի նվաճմանը, որով ընկավ ժամանակին աշխարհաքաղաքական մեծ դերակատարում ունեցած քրիստոնեական մի կայսրություն։ Վերջին տասնամյակում Անկարայի ղեկավարներն, անչափ տպավորված օսմանյան դարաշրջանի ձեռքբերումներով, ապրում են կարոտախտի ժամանակներ, և այսօրինակ ֆիլմերը հասարակության մեջ նոր տրամադրություններ ու գաղափարներ ձևավորելու նպատկակ ունեն, որը քրիստոնյաների հանդեպ անհանդուրժողականության դրսևորումների նոր ալիքի կարող է հանգեցնել։

Թուրքերը, հատկապես «քաղաքակիրթ թուրքերը», շատ են սիրում ասել, որ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ իսլամը հասարակության և պետության հիմքն էր կազմում, ոչ մուսուլմանները, օգտվելով իրենց կրոնական ազատությունից, հանգիստ ապրում էին երկրում։ Պատմությունը ցույց է տալիս, որ նման լավատեսությունն ընդամենը թուրքերի ֆանտաստիկ երևակայության արդյունքն է, հավանաբար ինչ-որ բան ջնջվել է նրանց հիշողություններում։ Ողջ օսմանյան ժամանակաշրջանը կարելի է բնութագրել որպես մարդկությանն ու քաղաքակրթությանն ուղղված հարված, որն ուղեկցվում էր տեղաբնիկների համատարած ջարդերով, իսլամացմամբ և ուծացմամբ, եկեղեցիների ոչնչացումով կամ, լավագույն դեպքում, մզկիթների վերածմամբ։ Եթե ժամանակակից Եվրոպայում արդեն իսկ «կրախի» մատնված բազմամշակութայնության խնդիրը փորձում էին լուծել ինտեգրացիայի ճանապարհով, ապա օսմանյան և թուրքական իշխանությունները բազմամշակութային հանրության խնդիրը լուծեցին և շարունակում են կատարել բռնի ուժով, կարճ ասած՝ սա «թուրքական մուլտիկուլտուրալիզմի» քաղաքականության հետևանք է։

Եթե 20-րդ դարասկզբին այստեղ ապրում էին միլիոնավոր քրիստոնյաներ, ապա այսօր այդ թիվը, ըստ Թուրքիայի բողոքական եկեղեցիների ասոցիացիայի իրականացրած հետազոտության, կազմում է 120 հազ., այն նվազման միտում ունի, հակառակ այն լավատեսների, թե իբր հակառակ պատկերն է տիրում։

Չնայած թուրքական իշխանությունները ԵՄ-ին անդամակցման ճանապարհին խոստացել են ազատականացնել քրիստոնյաների իրավունքները սահմանափակող օրենսդրությունը, այդուհանդերձ, երկրի քրիստոնյա բնակչությունը՝ 0,1%-ը, դեռևս բախվում է անվերջանալի սահմանափակումների և խոչընդոտների։ Դրա մասին են վկայում նաև Միացյալ Նահանգների կրոնական ազատությունների հանձնաժողովի կազմած ամենամյա զեկույցը, որտեղ նշվում են տարբեր դավանանքների ազատության նկատմամբ անհանդուրժող վերաբերմունք ցուցաբերող 16 պետությունները, որոնց մեջ է նաև Թուրքիան: Ինպես նշում է ԱՄՆ միջազգային կրոնի ազատության հարցերով հանձնաժողովի ներկայացուցիչ Նինա Շինը, Թուրքիան այժմ օգտագործում է ավելի բարդ մեթոդներ, որոնք հանգեցնում են քրիստոնեական և ոչ մահմեդական փոքրամասնությունների չեզոքացմանը: Թուրքիան մահակի փոխարեն օգտագործում է բյուրոկրատական սահմանափակումները, որոնք խանգարում են եկեղեցիներին շարունակել իրենց գործունեությունը¹: Այդպիսի սահմանափակումների և ճնշումների են ենթարկվում նաև Թուրքիայի կաթոլիկ և բողոքական համայնքները։

Կաթոլիկներ. բզկտված հատվածներ

Կաթոլիկների թվաքանակը, տարբեր աղբյուրների համաձայն, կազմում է 29-34 հազար, Թուրքիայի ընդհանուր ազգաբնակչության 0.05 %-ը։ Ընդ որում՝ հետևորդները ցրված են 5 տարբեր ծիսակարգերի վրա հիմնված եկեղեցիներում։ Ըստ այդմ, Թուրքիայում գործում են կաթոլիկ դավանանքի հետևյալ եկեղեցիները՝ Հայ Կաթողիկե (հայկական ծիսակարգով), Հռոմի կաթոլիկ (լատինական ծիսակարգով), Հունա-բյուզանդական կաթոլիկ (հունական ծիսակարգով), Սիրիական և Խալդյան կաթոլիկ եկեղեցիները։ Հարկ է ընդգծել, որ թեև այս համայնքները փաստացիորեն գոյություն ունեն և պետության կողմից ճանաչված են որպես գործող, մինչդեռ իրավական տեսանկյունից ճանաչված չեն և չունեն որևէ կարգավիճակ: Առանձին համայնքներ ճանաչելու հանգամանքն, ըստ որոշ հետազոտողների, վկայում է նաև այն մասին, որ Թուրքիան շարունակաբար վարում էր ազգային փոքրամասնությունների մեջ հնարավորինս շատ ինքնակառավարման կենտրոններ ստեղծելու քաղաքականություն, որով առավել կուժեղացվեին պետական մեքենայի մանիպուլյացիոն հնարավորություններն այդ շրջանակներում²։

Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին, ի տարբերություն ունիական հենքին ձևավորված մյուս կաթոլիկ եկեղեցիների, գերազանցում է հետևորդների քանակով, իսկ ազգային տեսանկյունից այն անընդհատ փոփոխություններ է կրել։ Դեռևս 1935թ. այս եկեղեցու հետևորդ էին իտալական և ֆրանսիական ծագում ունեցող լևանտինները՝ մոտ 15 հազար (բացառությամբ Լիվորնոյից Թուրքիա գաղթած սեֆարիդյան հրեաների, որոնց ևս երբեմն դիտում են, որպես լևանտիներ, որոնք հիմնականում հուդայական կրոնի հետևորդ են), սակայն 1955թ. ստամբուլյան ջարդերը բացասական ներգործություն ունեցան համայնքի վրա, ինչի արդյունքն էր համայնքի անդամների անհամեմատ արագ միգրացիան Իտալիա և այլուր։

Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցիները գլխավորապես կենտրոնացված են Ստամբուլ, Տրապիզոն, Ադանա շրջաններում։ Ազգային տեսանկյունից հետևորդների մեջ կան ֆրանսիացիներ, իտալացիներ, ասորիներ, մարունիներ, հույներ և անգամ հայեր, վերջիններս կարող էին լինել Հայ Կաթողիկե եկեղեցու հետևորդներ։ Մինչդեռ բնակավայրում (հատկապես Տրապիզոն, Մերսին, Ադանա, Սամսուն քաղաքներում) սեփական եկեղեցու բացակայության պայմաններում ստիպված են հաճախել Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցի, ինչով պայմանավորված էլ փոքրաթիվ հայ կաթոլիկները չեն կարող դասվել Հայ կաթողիկե համայնքի հետևորդների շարքին։ Ընդհանուր առմամբ, այս եկեղեցու հետևորդ է շուրջ 21.000 հոգի։ Խալդյան կաթոլիկ եկեղեցու հետևորդների թվաքանակը 1950-2010թթ. ընկած ժամանակահատվածում անընդհատ տատանվել է 2000-6000-ի սահմաններում։ Ազգային տեսանկյունից այս եկեղեցու հետևորդներն ասորիներ ու կաթոլիկ դավանանքին հարող սիրիացի քրիստոնյա արաբներ են։ Նրանք Թուրքիայում երբևէ մեծ թիվ չեն կազմել, և համայնքը համալրվել է ի հաշիվ Իրաքի դավանակիցների ներգաղթով, քանի որ այն հատկապես աճեց իրաքյան երկու պատերազմներից հետո։ Հիմնականում ապրում են Դիարբեքիրում, Մերսին և Ստամբուլ քաղաքներում։

Թուրքիայի «կրոնական քարտեզից» իսպառ անհետացած բուլղարական կաթոլիկ համայնքի ճակատագիրն է կարծես կրկնում նաև հունա-բյուզանդական կաթոլիկ համայնքը։ Եթե 1950թ. ստամբուլյան այս համայնքը հաշվվում էր շուրջ 1000, ապա այսօր այն կազմում է սիմվոլիկ թվաքանակ, ընդամենը 25 հոգի։ Իսկ արտագաղթի հիմնական պատճառը, բնականաբար, ստամբուլյան ջարդերն էին։ Այս տեսանկյունից մխիթարական չէ նաև Հայ կաթողիկե համայնքի վիճակը. եթե ցեղասպանությունից առաջ գոյություն ուներ 120 հազարանոց համայնք, ապա այսօր այն գլխովին կրճատվել է՝ հասնելով 3000-ի, իսկ որոշ աղբյուրների համաձայն՝ 1500-ին մոտ է (տե՛ս Աղյուսակ 1)։

Թուրքիայի կաթոլիկները, կարելի է ասել՝ նաև բողոքականները, այսօրվա դրությամբ իսլամական ծայրահեղականների և ազգայնականների համար թիրախ խմբեր են։ Կաթոլիկների նկատմամբ անհանդուրժողականությունը նոր երևույթ չէ. ի հայտ է եկել դեռ 1960-ական թթ.։ Օրինակ, շինարարական գործունեություն իրականացնելու պատրվակով փորձ էր կատարվում օտարել եկեղեցական հողերը կամ նույնիսկ քանդել եկեղեցիները, կամ դրանք հանձնել հանրային օգտագործման։ Այդ պատրվակով դեռևս 1963թ. տեղական ինքնակառավարման մարմինները գրադարանի վերածեցին Գիրեսունի քաղաքի Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցին։ 1976թ. Սամսունի քաղաքապետ Վեհբի Գյուլն իսկական արշավ սկսեց տեղի կաթոլիկ եկեղեցու դեմ՝ արձակելով եկեղեցու քանդման հրամանը, տեղում այգի կառուցելու նպատակով։ «Պապի ավանակներին ուղարկել Վատիկան», «Եկեղեցի չէ, այլ միսիոներական օջախ» կարգախոսներով փորձում էին ընդդեմ եկեղեցու ոտքի հանել նաև Սամսունի թուրք հասարակությանը։ Թեև Վատիկանի և Իտալիայի հյուպատոսության միջամտությունից հետո խնդիրը լուծվեց հօգուտ եկեղեցու, սակայն 1994թ. Սամսունի եկեղեցին կրկին հայտնվեց ուշադրության կենտրոնում։ Եկեղեցու ֆրանսիացի հոգևորական Պիեռ Բռունիսեին մեղադրեցին թուրք աշակերտներին կրոնափոխելու, պոռնոֆիլմեր ցուցադրելու և ալկոհոլային խմիչքներ տրամադրելու մեջ, ինչը հրահրվել էր հոգեկան խնդիրներ ունեցող Աթիլլա Նուրի կողմից։ Այս աղմկահարույց ֆոնին կաթոլիկ համայնքի անդամները, որ հիմնականում ֆրանսիացիներ, ամերիկացիներ ու հայեր էին լքեցին քաղաքը` հետագա բարդություններից խուսափելու համար, իսկ տասներկու տարի անց վանահայրը դանակահարվեց նույն հոգեկան խնդիրներ ունեցող անձի կողմից³։

2000թ. ի վեր Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու և հոգևորականների սպանությունների ու իրավախախտումների կտրուկ աճը վկայում է, որ համայնքը ճնշված վիճակում է։ Մասնավորապես, 2005թ. ապրիլին անհայտ անձինք փորձել էին այրել Անթալիայի Սուրբ Պողոս մշակութային կենտրոնը, 2006թ. փետրվարին Տրապիզոնում սպանվել է կաթոլիկ հոգևորական Անդրեա Սանթորոն, Սամսունում դանակահարվել է վանահայր Ռենե Բռունիսեն, 2007թ. դեկտեմբերին Իզմիրում դանակահարվել է իտալացի վանահայր Ադրիանո Ֆրանչինին, 2010թ. սպանվեց Իսկենդերունի կաթոլիկ եպիսկոպոս Լուիջի Պադովեզեն: Փաստերը վկայում են, որ Թուրքիան հեռու է կրոնական հանդուրժողականությունից, և զուր են պետական մակարդակով հնչած կարծիքները, թե երկրում այլադավան և այլակրոն խմբերի հանդեպ հանդուրժողականությունը բարձր մակարդակի վրա է։ Համենայնդեպս, տարբեր քրիստոնեական դավանանքների ուղղություններին պատկանող եկեղեցինների վերականգնմանը և վերանորոգմանն ուղղված քաղաքականությունը համոզիչ չէ և կրում է ձևական բնույթ։ Այս քայլով իշխանությունները փորձում էին մեղմել Արևմուտքի զայրույթը կաթոլիկ և բողոքական հոգևորականների սպանությունների հետ կապված, ցույց տալ, որ իրենց երկրում քրիստոնյաների նկատմամբ հանդուրժողականությունը բարձր մակարդակի վրա է՝ իրենց վերագրելով մշակութային երկխոսության գաղափարը։

Երևում է, որ թուրքական իշխանություններն առանձնապես չեն ընդունում առկա խնդիրը, և ցանկացած միջադեպ, որն ավարտվում է մարդկային զոհերով, վերջիններիս կողմից ընկալվում է որպես մարդու իրավունքների հերթական խախտում, բայց ոչ ատելության և կրոնական անհանդուրժողականության հետևանք, որն աստիճանաբար կարող է կլանել հասարակության ավելի լայն շերտերի։ Այս ամենի հետևանք է նաև այն, որ Թուրքիայի քաղաքացիների 48%-ը չի ցանկանում ապրել քրիստոնյա հարևանի հետ, հրեա հարևանների հետ՝ 54%-ը⁴։

Հատկանշական է նաև, որ ի տարբերություն հայկական և հունական պատրիարքների՝ կաթոլիկ եկեղեցիների ղեկավարների նշանակման հարցում պետության կողմից միջամտություն չի նկատվել։ Վերջին երկու տարիներին Վատիկանի ներկայացրած պահանջները, այդ թվում և եկեղեցու իրավական կարգավիճակի հարցը, մերժվել են իշխանությունների կողմից՝ առանց որևէ բացատրության⁵։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ կաթոլիկները երկփեղկված և անջատաբար գործող համայնքներ են, որի հիմնական պատճառն այս եկեղեցիների հետևորդների էթնիկ խայտաբղետությունն է։ Այն մղում է համախմբվածության ազգային կարևորագույն (կրթական, բարեգործական և այլ) հարցերի շուրջ։ Թուրքիայում կաթոլիկների միջև ավելի լուրջ համագործակցության ձև են մնում միջեկեղեցական հարաբերությունները (շոշափվում են կրոնական, համայնքային հեռանկարների հարցեր)։

Բողոքականները և հարանվանությունները

Բողոքականների մասին տեղեկություննները բավական հակասական են, և հայտնի չէ, թե որ եկեղեցին ինչ քանակի հետևորդներից ու ազգային կազմից է բաղկացած։ Ներկայումս բողոքականների քանակը չի գերազանցում 6000 հազարը, էթնիկ առումով այս ուղղության հետևորդներ են հայերը, հույները, ասորիները, բուլղարները, որոշ դեպքերում՝ նաև թուրքեր։ Բացի Հայ Ավետարանական եկեղեցու հետևորդներից՝ 500 հոգի (ցեղասպանությունից առաջ գոյություն ուներ 60 հազարանոց համայնք), գոյություն ունեն հունական, բուլղարական և գերմանական բողոքական եկեղեցիներ՝ իրենց փոքրաթիվ համայնքներով, որոնք Թուրքիայի տարածքում գործել են օսմանյան ժամանակաշրջանից։ Բողոքական մյուս ուղղություններն ու եկեղեցիները ձևավորվեցին ավելի ուշ։

1958թ. սկսած՝ Թուրքիա մուտք գործեցին Յոթերորդ օրվա ադվենտիստները. Ուիլյամ Միլլերի հետևորդները արագ հիմնեցին սեփական եկեղեցի, սակայն նրանց գործունեությունն անարդյունավետ էր։ Ադվենտիստների կենցաղային և պահպանողական վարքը նույնականացվում էր Եհովայի վկանների հետ, և այդ հանգամանքն ստիպեց շատերին չհարաբերվել եկեղեցու հետ։ Բողոքական այլ կառույցներ, հատկապես մեթոդիստական եկեղեցին, բավական լայն գործունեություն է ծավալում, ունի սեփական ռադիոհաղորդումներ, հրատարակչատներ և աստիճանաբար փորձում է դառնալ իշխող մյուս բողոքական եկեղեցիների կողքին։

Բողոքականների քարոզչության հետ են կապված այն պնդումները, որ վերջիններիս կատարած կրոնափոխության արդյունքում Թուրքիան կբռնի քրիստոնեացման ուղին, այդ պատճառով նրանց նկատմամբ հասարակության և ուժային կառույցների վերաբերմունքն ավելի խիստ ու ագրեսիվ է արտահայտված։ Բողոքականներին վախի մթնոլորտում պահելու նպատակով թուրքական կողմը մուսուլման հասարակության մեջ այդ համայնքների նկատմամբ սերմանում է այն թեզը, թե իբր դրանք միսիոներական կետեր են։

Մասնավորապես, նշվում է, որ Թուրքիայում անշարժ գույք և հողատարածքներ գնող օտարները՝ կրոնական «ազատության» քողի տակ կատարած սադրանքների և տարբեր խոստումների միջոցով, հատկապես փողով երիտասարդներին կրոնափոխության գաղափարներ ներշնչելով, ինչպես նաև տեղի տնտեսական դժվարությունների պատճառով ժողովրդին կրոնափոխության են տանելու։ Եվ բնական է, որ միսիոներությունը Թուրքիայում ընկալվում է որպես երկրի կրոնական միասնականությանը, անգամ տարածքային ամբողջականությանն սպառնացող գործընթաց։ Ինչպես իրավացիորեն նկատել է Թուրքիայում երկար տարիներ ապրած կաթոլիկ վանահայր Ֆելիքս Քյորները, եթե քեմալական գաղափարախոսությամբ առաջնորդվող շրջանակներում գլխաշորը երկրի աշխարհիկ կարգերին հարվածող խորհուրդ ունի, ապա խաչն այս երկրում ընկալվում է որպես Թուրքիայի ավարտի սկիզբ։

Ինչպես պաշտոնական քննարկումներում և զեկույցներում, այնպես էլ հասարակության ազգատյաց և ազգայնական հատվածների կողմից օգտագործվող՝ քարոզչական գործունեությունը բնութագրող «misyonerlik faaliyetleri» թուրքերեն բառակապակցությունը, ըստ թուրք վերլուծաբան Գյուզիդե Ջեյհանի, խիստ բացասական ենթատեքստ ունի: «Misyonerlik faaliyetleri»-ն կարող է թարգմանվել որպես քարոզչական գործունեություն, որ չի պարունակում այդ գործունեության ո՛չ դրական, ո՛չ էլ բացասական գնահատական: Սակայն «misyonerlik faaliyetleri»-ը թուրքերենում ունի քարոզչական դավադրության, խառնակչության և ինտրիգի ենթաիմաստներ: Երկու բառերն էլ թուրքերենում ունեն բացասական ընկալում, և մեկ բառակապակցության մեջ նրանց բացասական իմաստը կրկնապատկվում է⁶:

Բողոքական միսիոներական խմբերը երկրի կրոնական համապատկերում փոփոխություն մտցնելու համար բավական նվազ հնարավորություններ ունեն։ Պարզապես, նրանց գործունեությունը չափազանցելով՝ թուրքական տարբեր խմբավորումներ հարստացնում են երկրի թշնամիների ցանկը։ Իրականում միսիոներական գործունեություն բողոքականները ծավալում են ոչ թե թուրքերի, այլ բռնի իսլամացված հայերի, ասորիների, անգամ հույների սերունդների շրջանում, այսինքն՝ կատարվածը ոչ թե կրոնափոխություն, այլ կրոնադարձություն է և պահպանում է այն համայնքները, որոնք «ժառանգվել» են օսմանյան ժամանակաշրջանից։ Հետաքրքիր է, որ իսլամից բողոքականության անցումը տեղի է ունենում նաև Ստամբուլի գնչուների շրջանում, ինչը, համենայնդեպս, նոր երևույթ է։

Այս տարիներին միայն մեկ բողոքական եկեղեցի է հնարավոր եղել կառուցել, այն էլ՝ Վանում. թեև իշխանությունները համաձայնության եկան վերոհիշյալ հարցում, այդուհանդերձ, Վանի շրջանից պատգամավոր ընտրված իշխող կուսակցությունը ներկայացնող Մուսթաֆա Բիլիչին հայտարարեց, որ կարիք չկա մուսուլմանական հասարակություններում կառուցել եկեղեցիներ, որոնք գործում են որպես սիոնիզմի խամաճիկներ։ Բողոքական եկեղեցու սպասավոր Վահիդ Յըլդըզը նշում է, որ շատերն իրենց մեջ տեսնում խաբեբաների և գաղտնի նպատակներ իրականացնող կառույցների⁷։

Քրիստոնյաների նկատմամբ ահանդուրժողականության հրահրման և տարածման մեջ իրենց լուման են ներդնում նաև թուրքական որոշակի գաղափարախոսությամբ առաջնորդվող լրատվամիջոցները։ Ցանկացած քրիստոնեական եկեղեցու օրինական գործողություն լրատվամիջոցները ներկայացնում են բացասական լույսով, այն աստիճան, որ նույնիսկ որոշ եկեղեցիներ ներկայացվում են որպես ահաբեկչական կառույցներ։ Եվ ինչպես վերջերս նշել էր հույն պատրիարքը, քրիստոնյաները Թուրքիայում համարվում են երկրորդ կարգի մարդիկ։

Ատելություն սերմանելով քրիստոնյա փոքրամասնությունների, այդ թվում՝ ամենամեծ քրիստոնեական համայնքի՝ հայերի նկատմամբ, թուրքական իշխանությունները և այդ գործին լծված «աշխատող գործիքները» պարարտ հող են ստեղծում երկրի վերջնական ապաքրիստոնեացման համար։ Այսօրինակ պայմանները քրիստոնյաներին թելադրում են ավելի զուսպ լինել իրենց կրոնական ազատություններում և բնակվել այդ երկրում «գետոյի» կարգավիճակում։

Հետևորդների թվաքանակն ըստ տարիների⁸

¹ Վաշինգթոնում Անկարայի դաշնակիցները ձգտում են լռեցնել Թուրքիայի հակաքրիստոնեական քաղաքականության հասցեին հնչող քննադատությունը, http://news.am/arm/news/98168.html

² Տաթևիկ Խաչիկյան, Միսիոներությունը Թուրքիայում, http://www.lragir.am/armsrc/comments31494.html

³ Kapusen rahiplerin gelişi: http://www.anadolukatolikkilisesi.org/samsun/tr/storia.pdf

⁴Почти половина турков не хотят соседствовать с христианами, http://www.sedmitza.ru/news/2363764.html

⁵ Католической церкви отказано в юридическом статусе на территории Турции, http://www.cnlnews.tv/2011/01/22/turkey/

⁶ Օթմար Օհրինգ, Գյուզիդե Ջեյհան, Թուրքիայում կրոնական ազատությունների մասին հետազոտություն, http://www.religions.am

⁷Победа домашней церкви в атмосфере антихристианской враждебности в Турции, http://barnabasfund.org

⁸ Ronald Roberson (source: Annuario Pontificio) The Eastern Catholic Churches 2010, (August 22, 2010), http://www.cnewa.us/source-images/Roberson-eastcath-statistics/eastcatholic-stat10.pdf

«Գլոբուս» վերլուծական հանդես, թիվ 5, 2012

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր