ԽԱՂԱՂ ԱՏՈՄԸ ՑՈՒՆԱՄԻԻՑ ՀԵՏՈ
Ա.Կոլդոբսկի` Ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների թեկնածու, «ՄԻՖԻ» Ազգային հետազոտական միջուկային համալսարանի Միջազգային հարաբերությունների ինստիտուտի փոխտնօրեն
Ֆուկուսիմայի իրադարձություններից քառորդ դար առաջ՝ 1986թ. ապրիլի 26-ին, պայթեց Չեռնոբիլի ԱԷԿ-ի ռեակտորը։ Աղետը, որը հետևանքների ծանրությամբ քանիցս գերազանցում էր մարդկության «ատոմային պատմության» մյուս բոլոր միջուկային և ճառագայթային վթարները, ատոմային էներգետիկայի (ԱԷ) պատմությունը բաժանեց երկու մասի՝ «մինչև վթարը» և «վթարից հետո»։ Եվ մեր օրերում միջուկային ցանկացած լուրջ վթարի ընթացքի և հետևանքների վերլուծությունը կարող է իրականացվել միայն այն համատեքստում, թե որքանով են յուրացված (կամ չյուրացված) Չեռնոբիլի դասերը։ Ֆուկուսիմայի վթարը բացառություն չէ։
Ատոմային էներգետիկայի զարգացման «մինչչեռնոբիլյան» դարաշրջանը «միջուկային ռոմանտիզմի» ինքնատիպ ժամանակաշրջան էր, երբ չկար ըմբռնումն այն բանի, որ տիեզերքի խորքերը թափանցելու չտեսնված մակարդակը ենթադրում է նաև հատուկ ուշադրություն անվտանգության հանդեպ։ Հասկանալի է՝ համապատասխան նորմեր և պահանջներ գոյություն ունեին, բայց դրանք գործում էին բազմաթիվ այլ (տնտեսական, ենթակառուցվածքային, տեխնիկական, վարչական, սոցիալական և այլն), հաճախ՝ նույնիսկ «հավասարների մեջ առաջինը չեղող» նորմերի կողքին։
Այս ամենը ներելի էր, քանի դեռ ԱԷ-ն տեխնիկական փորձարկման կարգավիճակ ուներ՝ բավական մասշտաբային, բայց, այնուամենայնիվ, փորձարկման կարգավիճակ։ Ընդհանուր էներգաարտադրության մեջ փոքր ներդրում ունեցող միջուկային էներգաբլոկների (ՄԷԲ) համեմատաբար ոչ մեծ թիվը համադրվում էր անձնակազմի «հատային» պատրաստման հնարավորությամբ։
Այս պայմաններում, զուտ հավանական նկատառումներով պայմանավորված, «ճակատագիրը ներում էր» ՄԷԲ վաղ կոնստրուկցիաների նույնիսկ բավական լուրջ թերությունները և առաջին սերնդի կայանների կառուցման տեղի ընտրության սխալները։ «Հաջողությունից որոշակի գլխապտույտ» առաջացավ. այս պատճառով միջուկային և ճառագայթային մասշտաբային վթարների բացակայությունն ընկալվեց որպես համարյա թե ընդհանրապես նման վթարների անհնարինության վկայություն։
Մինչդեռ ատոմային էներգետիկայի բուռն զարգացումը 1970-ական թթ. անխուսափելիորեն տանում էր դեպի անձնակազմի պատրաստման որակի իջեցում։ Ընդ որում՝ ԱԷԿ-ների տեխնիկական անվտանգության աստիճանն աննշան էր բարձրանում, իսկ ռիսկերի չափից ավելի լավատեսական գնահատականների հետևանքով պահպանվում էին և դրանց կառուցման տեղի սխալները։
Հետևանքներն իրենց սպասել չտվեցին։ Առաջին ծանր վթարը՝ հզոր էներգետիկ ռեակտորի ակտիվ գոտու վնասմամբ, տեղի ունեցավ 1979թ. Միացյալ Նահանգներում (Թրի Մայլ Այլենդ)։ Պատճառը տեխնիկայի անկատարությունն ու անձնակազմի սխալն էր, այսինքն՝ ռիսկի երեք գործոններից (տեղը, տեխնիկան, անձնակազմը) երկուսը «կրակեցին»։ Այն ժամանակ հաջողվեց խուսափել արտաքին միջավայր ռադիոակտիվ նյութերի մասշտաբային արտահոսքից. հավանաբար, դրա համար էլ ձեռնարկված միջոցառումները, ըստ էության, հանգեցվեցին ընդամենը ԱԷԿ մի շարք համակարգերի արդիականացմանը, որոնց անկատարությունն էլ վթարի պատճառ դարձավ։ Տագնապի կարճատև պոռթկումը փոխարինվեց նախկին անհոգությամբ, այն դեպքում, երբ ողջ աշխարհում սրընթաց աճում էր ՄԷԲ թիվը։
Հարկ էր, որ Չեռնոբիլի վթարը լիներ՝ իր բոլոր ծանրագույն հետևանքներով, որպեսզի վերջ տրվեր ինչպես անհոգությանը, այնպես էլ, ցավոք, ատոմային էներգետիկայի բուռն աճին՝ երկարուձիգ քսան տարիներ։
Պայքար անվտանգության համար
Այս անգամ միանգամայն համարժեք եզրահանգումներ արվեցին, ինչպես նաև համարժեք էին ձեռնարկված միջոցները։
Ձևական առումով չեռնոբիլյան վթարը տեղի ունեցավ նույն երկու գործոնի պատճառով, ինչ և Թրի Մայլ Այլենդում (տեխնիկան և անձնակազմը)։ Բայց ամերիկյան դեպքում անձնակազմն էր հենց սխալներ թույլ տվել։ Իսկ ահա Չեռնոբիլի ԱԷԿ-ի չարաբաստիկ չորրորդ էներգաբլոկի այսպես կոչված ռեակտորային փորձարկման մասնակիցները խախտել էին շահագործման բոլոր կանոնները՝ իրար հետևից անջատելով ռեակտորի անվտանգության բոլոր համակարգերն ու թույլ տալով, որ նրա բոլոր տեխնիկական թերությունները լրիվ չափով մեջտեղ գան, իսկ դա արդեն ոչ մի կերպ չի կարելի պարզապես սխալ անվանել։ Խոսքը հանցավոր թեթևամտության, հանցավոր անփութության և հանցավոր անպատասխանատվության մասին է։ Նման բան կարող էր տեղի ունենալ միայն անվտանգության ապահովման իմաստի ու նշանակության ճակատագրական, հայեցակարգային թերագնահատման պայմաններում։
Այդ հասկացություններն անհապաղ արմատական վերանայման ենթարկվեցին, և ոչ միայն ԽՍՀՄ/Ռուսաստանում, այլև ամբողջ աշխարհում։ Ներկայումս միջուկային էներգաբլոկի կյանքի բոլոր փուլերում (հիմնավորում, մշակում, նախագծում, կառուցում, շահագործում, փակում) անշեղորեն գործում է «առաջին հերթին՝ անվտանգություն» սկզբունքը։
Վերանայման ենթարկվեց նաև «օպերատոր-ռեակտոր» համակարգի առանձին տարրերին, ինչպես նաև դրանց համագործակցությանը ներկայացվող պահանջների բազային հայեցակարգը։ Գոյություն ունեցող ռեակտորների արդիականացման և նորերի զարգացման հիմնական ուղղությունը դարձավ անվտանգության պասիվ (մարդու միջամտությունից չկախված) միջոցների տեխնիկական իրագործումը։ Օպերատորի պրոֆեսիոնալ պատրաստվածության աստիճանը որոշվում էր պլանային վարժանքների, լիամասշտաբ տրենաժորների վրա անցկացվող՝ գիտելիքների և հմտությունների ստուգման և կոշտ ատեստավորման միջոցով։ Իսկ «օպերատոր-ռեակտոր» համակարգի փոխհարաբերություններում տասնամյակներ տիրող «մարդը պետք է պաշտպանված լինի տեխնիկայից» պարադիգմին լրացնելու եկավ սկզբունքորեն կարևոր հավելում. «...իսկ տեխնիկան՝ մարդուց»։
Չափազանց խստացան միջուկային տեխնոլոգիաներին առնչվող թույլատրող, արտոնագրային և վերահսկողական գրեթե բոլոր արարողակարգերը, ինչն օբյեկտիվորեն վատթարացրեց ԱԷ տնտեսական ցուցանիշները և նվազեցրեց նրա մրցունակությունը։ Բայց այլ կերպ չէր կարելի, և բոլորը հասկանում էին դա։
Ի հայտ եկան գիտության և տեխնիկայի սկզբունքորեն նոր ուղղություններ, մասնավորապես՝ անվտանգության հավանականության վերլուծության արդի մեթոդները։ Դա թույլ տվեց քանակապես գնահատել և բազմիցս կրճատել ակտիվ գոտու վնասմամբ ուղեկցվող ծանր ռեակտորային վթարի հաշվարկային հավանականությունը։ Առաջին սերնդի «մինչչեռնոբիլյան» ՄԷԲ-երի համար այդ հավանականությունը կազմում էր մոտավորապես տարեկան 10-4 մեկ էներգաբլոկի համար (մի դեպք 10 հազար տարվա համար կամ, ամբողջացնելով, 40 տարվա մեջ երկու դեպք 400 էներգաբլոկի համար)։ Իրականության մեջ նման երկու վթար տեղի ունեցավ՝ Թրի Մայլ Այլենդը և Չեռնոբիլը։ Նման ՄԷԲ-երի համապարտադիր մոդեռնացումից հետո հավանականությունը նվազեց մոտավորապես մեկ կարգով՝ 10-5։
«3+» սերնդի նոր կառուցվող ՄԷԲ-երի համար այն իջեցվել է մոտավորապես 4 կարգով՝ 10-8 (1 դեպք 100 միլիոն տարվա համար)։ 2050թ. 500 ՄԷԲ-ի հավանական առկայության դեպքում (այժմ դրանք 438-ն են) այդ մեծությունը կհամապատասխանի մեկ վթար 200 հազար տարվա մեջ, ինչը միանգամայն համապատասխանում է տեխնոլոգիական անվտանգության մասին արդի պատկերացումներին։
Վերջապես, համաշխարհային միջուկային հանրությունը հանգեց այն անխախտ աքսիոմի ըմբռնմանը, որ «մեկ ԱԷԿ-ի աղետը աղետ է բոլոր ԱԷԿ-ների համար», և վճռական քայլեր նախաձեռնվեցին անվտանգության մակարդակի կտրուկ բարձրացմանն ուղղված միջազգային ջանքերի համընդհանրացման և իրավաբանական ինստիտուցիոնալացման համար։ Դա առանձնապես կարևոր էր ԽՍՀՄ-ի համար, որի ատոմային էներգետիկան մինչ այդ, տեղեկատվական փակ վարագույրի ռեժիմի իշխանության պատճառով, զարգանում էր միջազգային մեկուսացման պայմաններում։
Առանձին փաստաթղթերից կազմված միջազգային միջուկային իրավունքը վերջապես սկսեց վերածվել անվտանգության ապահովման համակարգային կառույցի (ինչի մեջ հսկայական է ԱԷՄԳ-ի ներդրումը)։ Ստեղծվեցին և սկսեցին ակտիվորեն աշխատել ոչ կառավարական միջուկային կազմակերպություններ, ինչը թույլ տվեց միավորել տարբեր երկրների ատոմային ոլորտի պրոֆեսիոնալների փորձը և միմյանց փոխադարձաբար աջակցելու նրանց անկեղծ մղումը՝ օպերատիվ պլանավորման և առավել օգտակար միջոցառումներ ձեռնարկելու ուղղությամբ, ինչին միշտ չէ, որ հաջողվում է հասնել միջպետական մակարդակում։ Այստեղ հարկ է հատկապես նշել 1989թ. հիմնադրված Միջուկային օպերատորների համաշխարհային կազմակերպությունը (WANO), որը գործառության մեջ ներդրեց անվտանգության բարձրացման համար խիստ հաջող և օգտակար՝ փոխադարձ գործընկերային ստուգումների համակարգը։
Շատ բան արվեց։ Բայց ոչ ամեն ինչ։
Նախ՝ լիցքավորված մի հրացան, այնուամենայնիվ, պատից կախված մնաց՝ «մինչչեռնոբիլյան» որոշ ՄԷԲ-երի կառուցված տեղի համար բնական գործոնների ազդեցության ռիսկերի թերագնահատումը։ Այնպիսիք, ինչպիսին էին 1970-ական թթ. սկզբներին կառուցվածները «Ֆուկուսիմա-1» ԱԷԿ-ում։ Հասկանալի պատճառներով՝ այս իմաստով ըստ էության դրանց հետ ոչինչ անել չէր կարելի. նման կայանները միայն պետք է փակել։
Չփակեցին, թեև պետք էր, և ոչ միայն Ճապոնիայում։ Լիցքավորված հրացանը, ժանրի օրենքների համաձայն, անպայման կրակում է։ «Ֆուկուսիմա-1»-ը փակվեց ինքն իրեն։ Թե ինչպես՝ հայտնի է բոլորին։ Դրա հետ մեկտեղ, ակնհայտորեն նշմարվեցին նաև համաշխարհային ԱԷ անվտանգության բարձրացման համակարգային այլ հնարավորություններ, որոնք Չեռնոբիլից հետո կարծես թե ինտենսիվորեն աճում էին, բայց հետո ինչ-որ սկսեցին թուլանալ։
Կտուժի՞ արդյոք ատոմային էներգետիկան
Կազդե՞ն արդյոք «Ֆուկուսիմայի» իրադարձությունները համաշխարհային ԱԷ զարգացման վրա։ Եվ եթե կազդեն, ապա հատկապես որտեղ և ինչպես։ Ամենաընդհանուր իմաստով՝ այո, իհարկե, կազդեն։ INES սանդղակով վեցերորդ մակարդակի (բարձրագույն մակարդակ, յոթերորդ մակարդակի էր միայն չեռնոբիլյան վթարը) ճառագայթային վթարը չի կարող առանց հետևանքների անցնել։ Եվ այդ հետևանքներից գլխավորը նոր, շոշափելի հարվածն է միջուկային տեխնոլոգիաների հասարակական հեղինակությանը, ատոմային էներգետիկայի ընդունելիության մասին թվում է թե անվերադարձ անցյալի գիրկն անցած բանավեճերի նոր վերսկսումը, հակաատոմային ոգեկոչումների նոր բռնկումը ԶԼՄ-ում և հրապարակային քաղաքականությունում։
Այսօր օրակարգի հանապազօրյա հարցն այն է, թե կընդլայնվի արդյոք ԱԷ-ն, կամ գոնե կպահպանվի այն երկրներում, որտեղ եղել է (կամ դառնում է) «արդյունաբերական-տեխնոլոգիական բնապատկերի» անբաժանելի մասը։ Կստեղծվի՞ այն արդյոք այն երկրներում, որտեղ չկա։ Ո՞րն է քաղաքական գործիչների և փորձագետների բազմաթիվ ելույթների, ԶԼՄ-ում բացահայտ և չբարձրաձայնված տեղեկատվության, ինտերնետային բամբասանքների («Х» երկիրը դադարեցնում է իր միջուկային ծրագիրը, «Y» երկիրը փակում է իր բոլոր միջուկային էներգետիկ կայանքները, «Z» երկիրն ընդհանրապես հրաժարվում է ԱԷ-ից և այլն) իսկական գինը։
Նախևառաջ, համաշխարհային ԱԷ-ի համակարգային սպառնալիք չկա։ Դրա զարգացման մեջ հնարավոր են ընդմիջումներ, բացառված չէ հետընթացը, բայց այն փակել այլևս չի ստացվի։ Այժմ դա արդեն մասշտաբային տեխնոլոգիական փորձարկում չէ, ինչպես 25 տարի առաջ, այլ գլոբալ արդյունաբերական-տեխնոլոգիական բնապատկերի անբաժանելի մասը, որը զբաղեցնում է իր տեղը համաշխարհային էներգետիկ տնտեսությունում։ Ինչը, բնականաբար, չի բացառում, որ տարբեր պետություններում ԱԷ-ն տարբեր ճակատագիր կունենա։ Յուրաքանչյուր առանձին դեպքում անհրաժեշտ է հաշվի առնել հանգամանքների ողջ համալիրը՝ տեխնիկական, տնտեսական, ենթակառուցվածքային, սոցիալական, էկոլոգիական, քաղաքական և այլն, որոնք դիտարկվում են միմյանց հետ սերտ փոխկապվածության մեջ։
Օրինակ, ԱԷ հիմնարար ֆիզիկական առանձնահատկությունը միջուկային վառելիքի չափազանց բարձր էներգատարողությունն է, ինչը խիստ պարզեցնում է ճյուղի լոգիստիկան։ Տեխնիկական առանձնահատկությունն արդիական էներգետիկ ռեակտորների ցածր հարմարեցվածությունն է փոփոխական հզորությամբ աշխատանքին՝ դրանց միակ նպատակային նշանակության՝ էլեկտրաէներգիայի արտադրության պայմաններում, ինչը որոշակի սահմանափակումներ է մտցնում միջուկային գեներացիայի մեջ։ Էկոլոգիական առանձնահատկությունը ջերմոցային գազերի և ընդհանուր արդյունաբերական ապականիչների (մուր, փոշեծխային աերոզոլներ, ծծմբի և ազոտի օքսիդներ, բարձր քաղցկեղածին հատկություններ ունեցող օրգանական միացություններ) արտանետումների, ինչպես նաև թունավոր խարամաշերտերի հսկայական ծավալների լիակատար բացակայությունն է։ Վերջապես, սոցիալական առանձնահատկությունը, բացի հենց իրենց՝ ԱԷԿ-ներից, ապահովող տեխնոլոգիական լայն համալիրների առկայությունն է, որտեղ զբաղված են տասնյակ հազարավոր պրոֆեսիոնալ աշխատակիցներ։
Ասվածից հետևում է. համեմատաբար փոքր տարածք, խիտ բնակություն, օրգանական վառելիքային սակավ պաշարներ, ընդհանուր տնտեսական և տեխնոլոգիական զարգացման բարձր աստիճան, ազգային էներգետիկ մեկուսացված համակարգեր, կայացած տրանսպորտային ենթակառուցվածք և արդի միջուկային զգալի արտադրություն ունեցող երկրների ու տարածաշրջանների համար ԱԷ-ից հրաժարվելը հավասարազոր է համակարգային ազգային աղետի։ Այդպիսին են Կորեայի Հանրապետությունը (20 ՄԷԲ, 35% միջուկային արտադրություն), Թայվանը (6, 21%), այդ նույն Ճապոնիան (50՝ առանց «Ֆուկուսիմա-1»-ի, 29%)։
Այդ երկրներում ֆուկուսիմյան վթարի հետևանքներ կարող են լինել, նախ, վերը դիտարկված «պրոբլեմային» հարթակներում կառուցված առաջին (մասամբ հնարավոր է նաև երկրորդ) սերնդի էներգաբլոկների շահագործումը դադարեցնելու արագացումը, և երկրորդ՝ ռեակտորների վթարային սառեցման համակարգերի տեխնիկական կատարելագործումը (մասնավորապես՝ լրացուցիչ պահեստավորման տեղակայումը)։ Բայց դա կարվի արևելյան հանգստությամբ, առանց իրարանցման և հիստերիկայի։
Ընդ որում՝ այդ երկրում տեսակարար էներգասպառման բավական բարձր ցուցանիշները (Կորեա՝ մեկ մարդու հաշվով տարեկան 6,5 մվտ, Թայվան՝ 8,8, Ճապոնիա՝ 8,2) բնակչության կայունացած թվաքանակի հետ միասին թույլ են տալիս չմտահոգվել արտադրության ընդհանուր ծավալի աճի մասին՝ սահմանափակվելով շահագործումից դուրս բերվող հնացող ԱԷԿ-ների հզորությունների փոխարինմամբ։ Բայց այդ փոխարինումը կիրականացվի գրեթե բացառապես ի հաշիվ միջուկային էներգետիկ նոր կայանքների կառուցման։ Այդ երկրների տեխնոլոգիական մանևրի հնարավորություններն էներգամատակարարման համակարգն արդիականացնելիս խիստ սահմանափակ են։ Իսկ Ճապոնիայի համար, որը պետք է հաղթահարի ահավոր բնական աղետի հետևանքները (հենց բնական. Ֆուկուսիման այստեղ կապ չունի), նման հնարավորություններ ընդհանրապես չկան։ Երկրին հիմա օդի պես էներգիա է անհրաժեշտ, շատ էներգիա, այլապես անելանելիություն է և կործանում։
Ասիական երկու հսկաների (Չինաստանի և Հնդկաստանի) էներգետիկայի վիճակն այլ է։ Նրանց համար առանցքային հիմնախնդիր է տեսակարար էներգասպառման «աղքատիկ» ցուցանիշները (մեկ մարդու հաշվով տարեկան 1,2 և 0,4 մվտ)։ Այստեղից էլ գլխավոր խնդիրը. կտրուկ ավելացնել, ընդ որում՝ ամենակարճ ժամկետում, արտադրության ընդհանուր ծավալները։ Բայց ԱԷ-ից հրաժարվելու դեպքում երկու երկրում էլ դրա համար որևէ այլ իրական ճանապարհ չկա՝ ածուխ վառելուց բացի։ Իսկ այստեղ անմիջապես առաջ են գալիս բազմաթիվ հիմնախնդիրներ, առաջին հերթին՝ տրանսպորտային (երկաթուղու անբավարար թողունակություն և դրանց ցանցի թույլ զարգացում) և էկոլոգիական (ջերմոցային, օդը կեղտոտող և թունավոր արտանետումների ծավալների անասելի ավելացում)։
Հետևություն. և՛ Չինաստանի, և՛ Հնդկաստանի համար միջուկային էներգիայի արտադրության կտրուկ աճը համակարգայնորեն անայլընտրանքային է թվում, մանավանդ որ դրա բաժինն այդ պետություններում չնչին է (1,9 և 2,2%՝ համապատասխանաբար)։ Ինչն իր արտացոլումն է գտել նաև դրա զարգացման ազգային համապատասխան պլաններում։ Դժվար թե հնարավոր լինի պատկերացնել, որ ՄԷԲ կառուցող երկրների շարքում առաջին (Չինաստան՝ 20) և երրորդ (Հնդկաստան՝ 5) տեղն զբաղեցնող երկրները հրաժարվեն ԱԷ-ից։
ԱՄՆ-ում (որն աշխարհում ամենածավալուն ատոմային էներգետիկան ունի) ՄԷԲ ընդհանուր թվաքանակը (մոտ 100) կպահպանվի նաև Ֆուկուսիմայից հետո, միջուկային արտադրության բաժինը կմնա մոտավորապես նույնը կամ աննշան կկրճատվի, շահագործումից հանվող հին բլոկները հիմնականում կփոխարինվեն նոր բլոկներով (կրկին միջուկային)։
Արևմտյան Եվրոպայի բավական խայտաբղետ «միջուկային պատկերի» ապագան որոշվում է բազմաթիվ գործոններով, որոնց մեջ, սակայն, կարելի է առանձնացնել մի քանիսը։
Առաջինը տարածաշրջանի կենտրոնում «ատոմային հսկայի»՝ Ֆրանսիայի առկայությունն է։ ՄԷԲ թիվն այնտեղ (59, երկրորդ տեղն աշխարհում Միացյալ Նահանգներից հետո) աննշան զիջում է Արևմտյան և Կենտրոնական Եվրոպայի մյուս բոլոր երկրների նույն ցուցանիշին՝ միասին վերցրած (առանց Ռուսաստանի և Եվրոպայի՝ 80), իսկ միջուկային արտադրության ռեկորդային, օբյեկտիվորեն նույնիսկ չափազանց մեծ բաժինը (76%) խիստ շահավետ է դարձնում էլեկտրաէներգիայի արտահանումը։ Ընդ որում՝ Փարիզն արդեն հստակ նշել է, որ ազգային ատոմային էներգետիկայի հետագա գործառնության և զարգացման վրա Ֆուկուսիմայի վթարը չի ազդի։
Երկրորդ, Մեծ Բրիտանիայի (19 ՄԷԲ, երկրորդ տեղն Արևմտյան Եվրոպայում) դիրքորոշումը, որը, ինչպես կարելի է ենթադրել նրա ղեկավարների հայտարարություններից, ցանկանում է հիմնականում պահպանել միջուկային արտադրության ձեռք բերված բաժինը (մոտ 18%)։ Դրա համար Լոնդոնը պետք է շահագործումից հանի հնացած էներգաբլոկների զգալի մասը՝ դրանք փոխարինելով նորերով, համագործակցելով, ամենայն հավանականությամբ, Ֆրանսիայի (հնարավոր է նաև ԱՄՆ-ի) հետ։ Դա լայն հնարավորություններ կբացի ոչ միայն ԱԷ-ի՝ որպես այդպիսինի, այլ նաև եվրոպական ու համաշխարհային ատոմային մեքենաշինության համար։
Երրորդ, լավ զարգացած համաեվրոպական ցանցային ենթակառուցվածքը առևտրային էներգափոխանակման լայն հնարավորություններ է ապահովում Եվրոպայում, ինչին նպաստում է միջուկային արտադրության բարձր տոկոսը (34%) ԱԷԿ ունեցող 13 երկրում (առանց Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի, Ուկրաինայի և Մեծ Բրիտանիայի)։ Հաշվի առնելով նաև ֆրանսիական միջուկային-էներգետիկ պոտենցիալը՝ դա թույլ է տալիս ընդհանրապես ԱԷ չունեցող եվրոպական պետություններին բավական հանգիստ նայել ԱԷ չունենալուն, իսկ որոշ երկրներում (Իտալիա, Ավստրիա, Հունաստան) դեռ մի բան էլ ֆուկուսիմյան իրադարձություններին պատշաճող քաղաքական տեղեկատվաքարոզչական արշավներ կազմակերպել ատոմային էներգետիկայի դեմ՝ «Շատ սարսափելի է, մենք բոլորս «դեմ» ենք, երբեք թույլ չենք տա» ավանդական կրկներգով։
Այստեղ հատկապես պետք է նշել Գերմանիայի դեպքը, երկիր, որը գիտության, տեխնիկայի և կրթության մեծագույն, ուրույն պատմություն ունի, որտեղ 17 ՄԷԲ ապահովում է ընդհանուր արտադրության մոտ քառորդ մասը։ Այնուամենայնիվ, քաղաքական և տեղեկատվական գործընթացների առանձնահատկությունները, արդի էներգատեխնոլոգիաների իրական հնարավորությունների ընկալման անհամարժեքությանը զուգընթաց, այստեղ հանգեցրին զարմանալի արդյունքների։ Գերմանական հանրությունը հասավ տարրական տրամաբանության տեսակետից միանգամայն անբացատրելի զանգվածային տեխնոլոգիական շեղման աստիճանի, համատարած ռադիոֆոբիայի, ինչը տանում է դեպի հակաատոմային մոլեգնության, որը ստիպում է հիշել միջնադարյան «վհուկների որսի» մասին։
Եվ այսպես, Ֆուկուսիմայի վթարի անմիջական հետևանքն Արևմտյան Եվրոպայում կդառնա հնացած 8-12 ՄԷԲ-երի (եղածների 5-8%-ը) ոչ միայն հնարավոր, այլև միանգամայն հավանական շուտափույթ փակումը՝ առանց դրանք նորերով փոխարինելու։ Դա վերաբերում է, առաջին հերթին, Գերմանիային և նրա հարևան որոշ երկրների (Բելգիա, Նիդեռլանդներ), որոնք նույնպես վարակվել են «հակաատոմային վիրուսով»։
Բայցևայնպես, արևմտաեվրոպական էներգետիկայի ընդհանուր դրության և կառուցվածքի վրա դա հազիվ թե անմիջապես ազդեցություն ունենա։ Իրավիճակի հետագա զարգացումը պակաս կանխատեսելի է. դեր կարող են ունենալ ինչպես օբյեկտիվ հանգամանքները, այնպես էլ զարմանահրաշ այլ ֆոբիաների խառնուրդի (ռադիոֆոբիայի, քաղաքական ու էկոլոգիական ֆոբիաների կողքին) ազդեցությունը, որոնց հանդեպ ժամանակակից լուսավորյալ Եվրոպան զարմանալիորեն զգայուն է։ Դա և՛ «ռուսական արջի» մոտ «գազային ճորտության» մեջ ընկնելն է, և՛ «գլոբալ ջերմացումից անխուսափելի կործանումը» և այլն։
Ռուսաստանում ԱԷ զարգացման վրա Ֆուկուսիմայի իրադարձությունների ազդեցությունը քննարկելիս հարկ է առաջին հերթին նշել այդ գործընթացի վրա երկրի ղեկավարության չափից ավելի ուժեղ ներգործությունը։ Այս առնչությամբ տեղին է հիշել հետչեռնոբիլյան առաջին տարիները, երբ ռուսական քաղաքական վերնախավի անհասկանալի (իսկ որոշ դեպքերում՝ նաև բացահայտ բացասական) վերաբերմունքը ատոմային ճյուղի հանդեպ դրա փաստացի կործանման իրական նախադրյալներ էր ստեղծում։
Բարեբախտաբար, հիմա իրավիճակը միանգամայն այլ է։ Ներկայիս ղեկավարությունն իրեն հաշիվ է տալիս այն հարցում, որ ԱԷ-ն, գուցե, երկրում իրապես գոյություն ունեցող միակ տեխնոլոգիան է, որը, գտնվելով համաշխարհային զարգացման առաջավոր մակարդակում (իսկ որոշ դեպքերում՝ նաև դրանից առաջ անցնելով), միաժամանակ նաև եզակի ինովացիոն պոտենցիալ ունի։ Հետևաբար, դժվար է հորինել ազգային տեխնոլոգիական արդիականացման լոկոմոտիվի ավելի լավ թեկնածու, որի անհրաժեշտության մասին հարցում միահամուռ են գրեթե բոլոր քիչ թե շատ նշանակալի քաղաքական ուժերն ու անձինք։ Ընդ որում՝ շատ կարևոր է, որ սկզբունքային այս դիրքորոշման վերանայման հավանականությունն ինչպես 2011-2012թթ. ընտրությունների պատրաստման ընթացքում, այնպես էլ դրանցից հետո գրեթե զրոյի է հավասար։
Սրանից, իհարկե, չի հետևում, որ Ռուսաստանում «հակամիջուկային» լոբբի չկա, որը ձգտում է ի շահ իրեն օգտագործել բնակչության՝ իրապես գոյություն ունեցող (և օբյեկտիվորեն բոլորովին չհիմնավորված) վախերն ու երկյուղները։ Բայց հակամիջուկային կարգախոսները չեն կարող քաղաքական ծրագիր լինել, դրանք կարող են դառնալ դրա մի մասը միայն, ընդ որում՝ ոչ գլխավորը։ Իսկ «հակամիջուկային» կուսակցությունների և միավորումների քաղաքական ծրագրերն ընդհանուր առմամբ, բազմաթիվ պատճառներով, զանգվածային էլեկտորալ աջակցության շանս չունեն։ Դրա հետ մեկտեղ այդ կուսակցություններն ու միավորումները հաճախ կասկածվում են արտասահմանից կառավարվելու և նյութական աջակցություն ստանալու մեջ, ինչը Ռուսաստանի պայմաններում մոտ է քաղաքական ինքնասպանության։
Այսպիսով, ԱԷ ինտենսիվ զարգացումը Ռուսաստանում ներկայում գործնական այլընտրանքներ չունեցող իրականություն է։ Ասվածի վկայությունն է երկրորդ տեղն աշխարհում (Չինաստանից հետո) կառուցվող ՄԷԲ-երի թվով (10)։ Ուստի, Ֆուկուսիմայի վթարը ռուսական ատոմային էներգետիկայի վրա կանդրադառնա միայն լրացուցիչ ստուգումների և տեսչությունների մակարդակում՝ ԱԷԿ-ների կառուցման և շահագործման անվտանգության մասով, ինչն, իհարկե, երբեք ավելորդ չի լինում։ Խիստ կարևոր է նաև այն հանգամանքը, որ ռուս մասնագետները հայրենական նախագծերով կառուցված ԱԷԿ-ների անվտանգության մակարդակն ամենաբարձրներից մեկն են համարում աշխարհում։
Վթարների դասերը և աղետների առասպելաբանությունը
Այժմ՝ Չեռնոբիլի չքաղված դասերի մասին։ Եվ այն մասին, թե ինչ սովորեցրեց Ֆուկուսիման։ Առայսօր չի հաջողվել հասնել այն բանին, որ բոլոր պետությունների համար ԱԷԿ-ների կառուցման և շահագործման միասնական ու պարտադիր սահմանափակումներ ընդունվեն այն տարածաշրջանների համար, որոնք բնական ռիսկերով են բնութագրվում։
Այստեղ «սահմանափակում» և «արգելք» հասկացությունները բոլորովին էլ նույնը չեն։ Խնդիրն այն է, որպեսզի ԱԷԿ-ների տեղի համար համապատասխանություն սահմանվի բնական ռիսկերի և այն միջոցների ծավալների միջև, որոնք հարկավոր են անվտանգության անհրաժեշտ աստիճանի ապահովման համար։ Ընդ որում՝ նման գնահատականը պետք է տրվի միասնական համընդհանուր ընդունված մեթոդիկայի հիման վրա (որը նույնպես դեռ պետք է ստեղծել), բարձրորակ փորձագետների խմբի կողմից՝ դրա ինտերնացիոնալ կազմի պարտադիր պահպանման սկզբունքով։
Միևնույն ժամանակ, հիշյալ մեթոդիկան պետք է պարունակի որևէ ատոմակայանի կառուցման և շահագործման տեղի (կամ նույնիսկ տարածաշրջանի) պարտադիր անպիտանության չափանիշները։ Նման, օրինակ, այն արգելքին, որը ռուսաստանյան օրենսդրությունը դնում է Ռիխտերի սանդղակով 8 և ավելի բարձր մագնիտուդով երկրաշարժավտանգ տարածաշրջանում ԱԷԿ կառուցելու վրա։ Եվ պարտադիր արգելքներն առաջին հերթին պետք է պայմանավորվեն սիներգիկ էֆեկտների առաջացման հնարավորությամբ՝ բնական ռիսկերի երկու կամ մի քանի գործոնների միաժամանակյա ազդեցության հետևանքով։ Ֆուկուսիմայի վթարը, որտեղ նման էֆեկտը լրիվ չափով դրսևորվեց երկրաշարժի և ցունամիի միաժամանակյա ազդեցությամբ, դրա վառ հաստատումն է։
ԱԷ զարգացումը տեղի է ունենում այն պայմաններում, երբ հասարակությունն ակնհայտորեն համարժեք գնահատական չի տալիս միջուկային տեխնոլոգիաների վտանգին՝ այլ տեխնոլոգիաների համեմատ։ Բացարձակ անվտանգ տեխնոլոգիաներ գոյություն չունեն։ Այս իմաստով ցանկացած տեխնոլոգիայի նման պահանջ ներկայացնելը հավասարազոր է դրանից հրաժարվելու պահանջին։ Եվ հաշվի առնելով արդի հասարակության տեխնոլոգիական բնույթը՝ «դեպի անվտանգ դրախտ ճանապարհի» վերջում երևում են ոչ թե դրախտային թավուտները, այլ քարայրներ, մորթիներ և քարե տապարներ։
Ավաղ, արդի տեխնոլոգիաները վտանգավոր են։ Միայն Բհոպալի քիմիական գործարանում (Հնդկաստան, 1984թ.) տեղի ունեցած վթարը հաշված րոպեների ընթացքում ավելի քան 3800 մարդու կյանք խլեց։ Բաշկիրիայի գազատարի պայթյունից (1989թ.) զոհվեց, ըստ տարբեր տվյալների, մոտ 800 մարդ, իսկ ո՞վ կհաշվի գազից առաջացած հրդեհների, պայթյունների և թունավորումների բոլոր զոհերին։ Ճանապարհատրանսպորտային պատահարներից միայն Ռուսաստանում 2011թ. զոհվել է ավելի քան 26.500 մարդ։ Ցավալի այս ցանկը դժվար չէ շարունակել։
Իսկ ինչպե՞ս են գործերը «էներգետիկ այլընտրանքների» հետ կապված, որոնցով որոշ տաքգլուխ էկոլոգներ կոչ են անում փոխարինել, և ցանկալի է՝ անհապաղ, ատոմային էներգետիկան։
Ահա համաշխարհային ածխարդյունաբերության ճյուղի կայունացած գինը. վիճակագրությամբ՝ մոտ յոթ զոհված հանքափոր արդյունահանված ածխի յուրաքանչյուր միլիոն տոննայի դիմաց։ Ահա միայն երկու հիդրոէլեկտրակայանում ամբարտակի փլուզման պատճառով առաջացած մարդկային կորուստների թիվը. Վայոնտ (Իտալիա, 1963թ.)՝ ավելի քան 2100 զոհ, Մորվի (Հնդկաստան, 1979թ.)՝ մոտ 15 հազար (!), իսկ միայն վերջին 50 տարում հիդրոէներգետիկայի ոլորտում տեղի ունեցած խոշոր ավելի քան քսան վթար է տեղի ունեցել (ավելի քան 40 զոհ)։ Եվ ամենևին էլ տեղին չէ Ռուսաստանի քաղաքացիներին, «Ռասպադսկայա» հանքախորշում և Սայանո-Շուշինյան ՀԷԿ-ում (համապատասխանաբար 91 և 75 զոհ) բոլորովին վերջերս տեղի ունեցած ողբերգություններից հետո, համոզել, թե «էներգետիկ նման հակահեղափոխությունն» օգտակար է։ Սակայն ո՛չ էական սահմանափակումների, ո՛չ, առավել ևս, քիմիական տեխնոլոգիաների, ավտոտրանսպորտի, ածխային էներգետիկայի և այլնի արգելման մասին հասարակությունը հարց չի դնում։
Չեռնոբիլի վթարն ԱԷ պատմության մեջ առանձնահատուկ է նաև նրանով, որ զոհերից խուսափել չհաջողվեց. երեք մարդ զոհվեց ռեակտորի պայթյունի ժամանակ, ևս 28-ը՝ երեք շաբաթվա ընթացքում՝ կյանքի հետ անհամատեղելի ճառագայթման չափաբաժին, ճառագայթային այրվածքների հետ մեկտեղ, ստանալու հետևանքով։ Հետագայում, հնարավոր ճառագայթման պատճառով ժամանակից շուտ մահացել է, տարբեր գնահատականներով, ևս 20-50 մարդ։ Իսկ ինչ վերաբերում է «Չեռնոբիլի հետևանքով ճառագայթային հիվանդությունից մահացած տասնյակ և հարյուր հազարավոր մարդկանց», ապա ակնհայտ է օբյեկտիվ ոչ մի տվյալով չհաստատված անհեթեթությունը, եթե չասենք՝ չարամիտ սուտը։
ԱԷԿ այլ վթարներն ընդհանրապես մարդկային զոհերով չեն ուղեկցվել։ Հիմքեր չկան սպասելու, թե մահացու դեպքեր կլինեն ֆուկուսիմյան վթարի հետևանքով առաջացած իոնացված ճառագայթման հետևանքով։ Բայց ահա նրանից, թե ինչ է հայտնի դրան Ճապոնիայի (որտեղ ռադիացիոն ռիսկերն, ընդհանուր առմամբ, նվազագույն են) բնակչության արձագանքի մասին Միացյալ Նահանգներում և ռուսական Հեռավոր Արևելքում (որտեղ դրանք ընդհանրապես բացակայում են), գլուխդ կբռնես ու կփախչես։ Ինչպես՞ կարձագանքես, օրինակ, նրան, որ դեղատներից անհետանում է յոդը, որն օգտագործվում է ոնց պատահի, ներառյալ՝ նաև մարմնի մեծ հատվածները յոդով պատելը, ինչն իսկապես միանգամայն իրական, ընդ որում՝ անմիջական վտանգ է ներկայացնում առողջության համար։
Ակնառու է նաև Չեռնոբիլից չքաղված ևս մեկ դաս. այն, որ ակնհայտորեն թերագնահատվեցին զանգվածային խուճապային տրամադրությունները և ռադիացիոն ռիսկերի գնահատման անհամարժեքության հետևանքով առաջացած գործողությունները։ Բայց չէ՞ որ, մասնագետների գերակշիռ մասի կարծիքով, ռադիոֆոբիան և հոգեսոցիալական տրավմաները, որոնք հասցվում են բնակչությանը միջուկային վթարների ժամանակ, նշանակությամբ բազմիցս գերազանցում են բուն ռադիացիոն տրավմաներին։ Չեռնոբիլը, ինչպեսև Ֆուկուսիման, դրա վառ ապացույցն են։
Ահա իսկապես ահավոր մի օրինակ։ Միջին եվրոպական երկրների բնակչության ճառագայթման լրացուցիչ տարեկան չափաբաժինը, պայմանավորված 1986-1987թթ. չեռնոբիլյան իրադարձություններով, կազմում էր նորմալ ռադիացիոն ֆոնի միջինը մոտ մեկ երրորդը, ինչը լրիվ բացառում էր մարդկանց առողջության վրա բացասական ազդեցության հնարավորությունը։ Բայց այդ երկրներում ոչ որակյալ բժիշկների կողմից աջակցվող և ԶԼՄ-ում սերմանվող զանգվածային ռադիոֆոբիայի բռնկման հետևանքը դարձան մոտ 100 հազար արհեստական վիժումները (!)։ Ոչ մեծ քաղաքի չծնված բնակչությունը դարձավ մարդկային տգիտության և մտացածին վախերի զոհը։
Ռադիացիոն վթարի էության, դրա հավանական հետևանքների, այստեղից բխող հանձնարարականների խելամիտ գնահատականի միակ հիմքը բնակչության համար կարող է լինել միայն պրոֆեսիոնալների կարծիքը։ Կարծիք, որը կմշակվի տարբեր երկրների մասնագետների կողմից իրավիճակի փորձագիտական վերլուծության ընթացքում և կհենվի մեն-մի չափանիշի վրա՝ բանիմացության։ Բայց պրոֆեսիոնալն անզոր է մարդկանց ինչ-որ բան բացատրել, հանգստացնել նրանց, առավել ևս՝ ինչ-որ խորհուրդներ տալ որոշումներ կայացնող անձանց և ընդհանրապես բնակչությանը, եթե հավաստի տեղեկատվության չտիրապետի։ Նա դիլետանտից նրանով էլ տարբերվում է, որ կարող է նման տվյալների հիման վրա բովանդակալից հետևություններ ձևակերպել վթարի պատճառների, դրա զարգացման հավանական սցենարի և ինչպես հետևանքների վերացմանը, այնպես էլ բնակչության պաշտպանությանն ուղղված գործողությունների օպտիմալ ալգորիթմի մասին։ Բայց նա չի կարող տեղեկատվության բացակայությունը վերածել տեղեկատվության առկայության։
Բանը, սակայն, միայն տեղեկությունների առկայությունը չէ։ Ի՞նչ հետևություններ կարելի է անել, օրինակ, այսպիսի «տեղեկությունից» (բառացի մեջբերում ԶԼՄ-ից). «Ռադիացիայի պարունակությունը կայանին մոտ հազար անգամ գերազանցում է նորմը»։ Ի՞նչ է նշանակում ընդհանրապես «ռադիացիայի պարունակություն»։ Որտե՞ղ է գտնվում այդ «մոտ»-ը՝ կայանի հարթակո՞ւմ, նրանից հարյուր մետր հեռո՞ւ, մեկ կիլոմե՞տր, տասը կիլոմե՞տր հեռու։ Ի՞նչ նորմի մասին է խոսքը՝ բնական ֆոնի՞, ինչ-որ խիստ թույլատրելի նորմատիվի՞, էլի ինչ-որ բանի՞։ Բայց չէ՞ որ Ֆուկուսիմայի վթարի վերաբերյալ նման իմաստով բազմաթիվ մեջբերումներ (հաճախ աղաղակող հակասություններով, տերմինների, չափման միավորների, մեծությունների և այլնի ոչ գրագետ օգտագործմամբ) կարող ենք բերել։ Եվ ամենատխուրը, սակայն, նույնիսկ սա էլ չէ, այլ այն, որ չկա «տեղեկատվական այն էտալոնը», որից մասնագետը կկարողանա վերցնել իրեն անհրաժեշտ տվյալները, այդ թվում և մարդկանց հանգստացնելու համար։
Նման իրավիճակում պրոֆեսիոնալը, բնակչության հետ շփվելիս (ինչն անհրաժեշտ է միջուկային և ռադիացիոն վթարների ժամանակ), ավելի արդյունավետ չէ, քան բանից անտեղյակը։ Նույնիսկ պակաս արդյունավետ է. իրեն հարգող փորձագետը երբեք կարծիք չի հայտնի մի ինչ-որ խնդրի մասին, եթե հարյուր տոկոսով վստահ չէ դրա հիմնավորվածության մեջ։ Իսկ «խակ» դիլետանտը, առանց խղճի խայթի ու բարդույթների, կգոչի՝ «Նոր Չեռնոբի՛լ», և նրա «համոզվածությունը», ավաղ, մարդկանց ավելի հասկանալի կլինի, նրանց համար ավելի ծանրակշիռ կլինի, քան մասնագետի կասկածները։
Ինչպես նվազագույնի հասցնել վնասը
Այս առնչությամբ չի կարելի չհիշատակել այն մասին, որ Ֆուկուսիմայի վթարի ընթացքում միանգամայն անընդունելի էր ТЕРСО շահագործող ընկերության տեղեկատվական քաղաքականությունը։ Լրիվ անհասկանալի է, թե որն էր նրա՝ «Դրությունը բարդ է, բայց մենք անում ենք, ինչ հնարավոր է»-ի տիպի տեղեկատվությունների, հաճախ էլ՝ լռության նպատակը։ Մարդկանց հանգստացնել ճշմարտությունը թաքցնելու գնո՞վ։ Չեռնոբիլի փորձն այստեղ էլ ակտուալ է, ինչպես երբեք. խուճապ առաջացնելու ավելի լավ միջոց չկա, քան «Մի լռիր, ասա ճշմարտությունը» կարևոր և ունիվերսալ սկզբունքը խախտելը։ Ինչն էլ, ըստ էության, տեղի ունեցավ։ Չէ՞ որ տեղեկատվական արձագանքի ամպլիտուդով Ֆուկուսիմայի վթարի (որտեղ, հասկանալի է, քիչ լավ բան կա, բայցև գերճառագայթումից մահացածներ էլ չկան և, ամենայն հավանականությամբ, չեն էլ լինի) ռադիացիոն հետևանքները գերազանցում են ճապոնական ժողովրդի իսկապես մղձավանջային կորուստները (հավանաբար, մոտ 30 հազար մարդ) կույր տարերքի ահավոր հարվածից հետո։ Նվազեցնել ընկերության ֆինանսական և հեղինակության հետ կապված կորուստնե՞րը։ Բայց չէ՞ որ այստեղ էլ անմիջապես հասկանալի էր, որ արդյունքն ուղիղ հակառակը կլինի։
Դժվար է ТЕРСО–ի տեղեկատվական քաղաքականության համար ավելի լավ գնահատական մտածել, քան Ճապոնիայի վարչապետ Նաոտո Կանայի այցելությունն ընկերության գլխավոր գրասենյակ՝ «Սատանան տանի, ի՞նչ է կատարվում» բառերով։ Բայց Ֆուկուսիմայի վթարի պատմության մեջ ТЕРСО-ի տեղի ու դերի մասին խոսքը դեռ առջևում է, քանի որ դրանք, բոլորովին էլ ոչ դրական իմաստով, առնչվում են ոչ միայն տեղեկատվական քաղաքականությանը։ Անհրաժեշտ է շատ արագ հասնել այն բանին, որ բոլոր պետությունների համար (որոնք ատոմային էներգետիկա ունեն) մշակվեն և ընդունվեն անվտանգության համար կարևոր տեխնիկական և այլ տեղեկատվության տրամադրման միասնական և համապարտադիր ձևաչափ և ժամկետներ՝ ԱԷԿ-ներում INES սանդղակով 4-րդ մակարդակից ոչ ցածր պատահարների դեպքում։
Այդ տեղեկատվությունը պետք է խիստ միասնականացված լինի, ֆորմալ և մեկնաբանությունների տեղիք չտվող հարցեր պարունակող հարցաթերթիկի տեսքով, որոնք պահանջում են ոչ թե ընդհանուր, այլ քանակական պատասխաններ։ Ընդ որում՝ այն լրացնելու տվյալները պետք է ստացվեն ատեստավորված սարքավորումների օգնությամբ։ Համապատասխան մեթոդական կանոնակարգեր և տեխնիկական ապահովություն պետք է լինեն յուրաքանչյուր ԱԷԿ-ում, իսկ ստացվող տեղեկատվությունը պետք է տարածվի ինտերնետի միջոցով, լրիվ ծավալով, խիստ սահմանված պարբերականությամբ։
Եվ հարկ չկա վախենալու, թե այն կհասկանան միայն մասնագետները։ Հենց դրան էլ պետք է հասնել։ Ի դեպ, տեղեկատվական այդ հարցաթերթիկներում պետք է տեղակայվեն նաև պրոֆեսիոնալների (և միայն նրանց) գնահատականները՝ մինչ այդ ստացված տվյալների վերլուծության արդյունքներով, պարտադիր կանխատեսումներով։
Ավաղ, ТЕРСО-ի, ինչպեսև շրջանի վարչական իշխանությունների գործունեությունը կշտամբանքի է արժանի ոչ միայն տեղեկատվական քաղաքականության առումով։ Չքննարկելով վթարի զարգացման զուտ տեխնիկական կողմը և դրա հետևանքների վերացմանն ուղղված գործողությունները՝ կարելի է միայն մի ինչ-որ միջանկյալ ամփոփում անել. շատ դեպքերում այդ գործողությունները, մեղմ ասած, հեռու էին օպտիմալ լինելուց։
Ընդ որում՝ առնվազն քաղաքավար չէր լինի անուրախ այս փաստարկումից անցնել ուղղակի կշտամբանքների։ Վթարի դեմ քաջաբար պայքարեցին և պայքարում են ծանր կորուստներ կրած, ահավոր վիշտ ապրող երկրի մարդիկ։ Նման հանգամանքներում դժվար է անսխալ գործել։ Մարդն ավտոմատ չէ, նա հույզեր ունի, հուզվում է, տագնապում։ Դրանց հետ մեկտեղ, մի շարք դեպքերում ակամա հարց էր ծագում. արդյո՞ք բավականաչափ տեխնիկական հնարավորություններ, ուժ և որակավորում ուներ ТЕРСО–ի անձնակազմը՝ պայքարելու համար վթարի դեմ նույնիսկ այդ հույզերի լիակատար բացակայության պայմաններում։
Միջուկային վթարների հետևանքների հաջող հաղթահարման համար, երբ հիմքեր կան ենթադրելու, որ աղետը կարող է գերազանցել INES սանդղակի 4-րդ մակարդակը, անհրաժեշտ է անմիջապես միջազգային փորձագիտական խումբ ձևավորել։ Այն անմիջապես կմեկնի օբյեկտ, որտեղ կմասնակցի վթարի ծավալման դեմ մղվող և դրա հետևանքների վերացմանն ուղղված պայքարին՝ երկրի իշխանությունների և կառավարող ընկերության հետ սերտ համագործակցությամբ։ Ընդ որում՝ այդ խմբի իրավունքն ու պարտականությունն է՝ դիմել աշխարհի ցանկացած երկրի՝ տեխնիկական կամ այլ աջակցություն տրամադրելու խնդրանքով, ծագող հարցերի վերաբերյալ վերջնական որոշում կայացնելու անվիճելի, սուվերեն իրավունքը վերապահելով այն երկրին, որի տարածքում տեղի է ունեցել աղետը։
Ֆուկուսիման ցույց տվեց հետևյալը. ժամանակը, երբ ատոմակայանների վթարների հետևանքների վերացման համար պայքարում է միայն այն պետությունը, որտեղ այդ վթարը տեղի է ունեցել, անդառնալիորեն պատմության գիրկն է անցել։ Այն հիմնախնդիրների ինտերնացիոնալացումը, որոնց բախվում է համաշխարհային ԱԷ-ն, համառորեն պահանջում է միջուկային հանրությունից ինտերնացիոնալացնել նաև պատասխան միջոցները, մանավանդ անվտանգության ապահովման հարցերում և հատկապես այնպիսի արտակարգ իրավիճակներում, ինչպիսին է պայքարը միջուկային վթարների դեմ։
Սրա հետ կապված՝ երկու հարց է առաջանում։ Առաջին. ինչպե՞ս կարող են իրավաբանորեն ձևակերպվել վերը շարադրված առաջարկությունները։ Երկրորդ. ո՞վ նախաձեռնություն կցուցաբերի։
Առաջին հարցում առավել հեռանկարային է թվում համապատասխան միջազգային համաձայնագրերի մշակումը։ Արդեն գոյություն ունեցողների հետ միասին, ինչպիսիք են միջուկային վնասի մասին կոնվենցիաները, վթարի մասին օպերատիվ իրազեկման մասին կոնվենցիան և այլն, դրանք կկարողանային նկատելիորեն կատարելագործել միջազգային միջուկային իրավունքը։ Ընդ որում՝ մի շարք դեպքերում իրավաչափ է խոսել ոչ թե նոր փաստաթղթերի, այլ արդեն եղածների լրացումների մշակման մասին։
Կա նաև երկրորդ հարցի պատասխանը։ Ցանկացած նախաձեռնության իրագործման համար, որն ուղղված է ատոմային էներգետիկայի անվտանգության ապահովմանը, միջազգային միջուկային հանրությունն ունի կազմակերպություն. թերևս, ուրիշ ոչ մի պրոֆեսիոնալ ընկերակցություն աշխարհում նման կազմակերպություն չունի։ ԱԷՄԳ-ն ավելի քան հեղինակավոր կառույց է, որն ուժեղ է ոչ միայն փորձագետների բարձր որակավորմամբ, այլև մոտեցումների ունիվերսալությամբ։ Այլ բան է, որ այդ չափազանց հարգված միջազգային կազմակերպությունը կարող էր և ավելի մեծ համառություն ցուցաբերել ԱԷ անվտանգության մակարդակի բարձրացման հարցերում։
Թվում է, որ հենց Մոսկվան կկարողանա և պետք է ԱԷՄԳ-ի շրջանակում համապատասխան նախաձեռնություն ցուցաբերի։ Ռուսաստանն ապրել է Չեռնոբիլի ողբերգությունը և հսկայական ջանքերի գնով ստեղծել փաստորեն նոր ատոմային էներգետիկա՝ հետևողականորեն դավանելով «անվտանգությունն՝ առաջին հերթին» սկզբունքին, և հասել է միջազգային մակարդակով բոլորի կողմից ընդունված արդյունքների։ Մեր երկիրը մտադիր է անպայմանորեն զարգացնել ԱԷ-ն նաև հետագայում՝ այն դնելով գերակա ազգային տեխնոլոգիաների և միջազգային համագործակցության ոլորտների շարքում՝ անշեղորեն հետևելով «գլխավորն անվտանգությունն է» սկզբունքին միջուկային վառելիքային ցիկլի բոլոր փուլերում։
Ատոմային էներգետիկան, ի տարբերություն այլ տեխնոլոգիաների, կարողանում է դասեր քաղել իր սխալներից։ Դառը դասերի ջանադիր յուրացումը հանգեցրեց նրան, որ Չեռնոբիլը երբեք այլևս չի կրկնվի։ Հարկավոր է, որ չկրկնվի նաև Ֆուկուսիման։
http://www.globalaffairs.ru/print/number/Mirnyi-atom-posle-tcunami-15187
«Գլոբուս Էներգետիկ և տարածաշրջանային անվտանգություն», թիվ 3, 2011
դեպի ետ