ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

26.05.2011

ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

Արեստակես Սիմավորյան¹

Տասնամյակներ շարունակ Թուրքիայի հայության կյանքում տեղի ունեցող տարաբնույթ զարգացումներն իրենց անդրադարձն են ունեցել նաև Թուրքիայի հայ կաթոլիկ համայնքի վրա։ Հանրապետական Թուրքիայի կազմավորումից հետո հայ կաթոլիկների ունեցած բազում խնդիրները բացասական ներգործություն են ունեցել և «խթանել» համայնքի քայքայմանը, որն անուղղակի և ուղղակի ազդեցություն է թողել նաև առաքելական և ավետարանական հայ համայնքների վրա։

Այս առումով, թերևս, տեղին է նշել, որ հայ կաթոլիկ համայնքի վրա առանձնահատուկ բացասական ներգործություն ունեցան երկրում տեղի ունեցող քաղաքական և տնտեսական տեղաշարժերը։ Թուրքական իշխանությունների շարունակական և ճնշող քաղաքականությունը տեղի հայության նկատմամբ ակնհայտ էր։ Ընդ որում՝ դա իրականացվում էր հետևողականորեն՝ տարբերություն չդնելով հայերի դավանանքային խմբերի միջև։

Անկարայի հայ կաթողիկե համայնքի արդի իրավիճակը

Ցեղասպանությունից հետո հայ կաթոլիկ եկեղեցու ողջ մնացած հետևորդների մեծ մասը կարողացավ գոյատևել Ստամբուլում, որտեղ կենտրոնանալով՝ ինքնակազմակերպվեց որպես կրոնական համայնք։ Ավելի փոքր թվաքանակով հայ կաթոլիկները գոյատևեցին Անկարայում, Մարդինում, հատուկենտ ընտանիքներ՝ այլ քաղաքներում։

Այս համայնքի ակտիվ գործունեության նախադրյալներ չկային։ Համայնքն այդպես էլ չկարողացավ զարգանալ և նահանջ գրանցեց ներհամայնքային կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտներում։ Համաձայն Վատիկանի տվյալների՝ 8500 անդամ ունեցող համայնքն աստիճանաբար բռնեց դեպի Եվրոպա արտագաղթի ճանապարհը, որի հետևանքով հայ կաթողիկեների թվաքանակը կտրուկ կրճատվեց՝ տատանվելով 2000-5000-ի սահմաններում, որոշ տվյալներով հասնելով մինչև 1500-ի։

Թեև բացասական զարգացումների հետևանքով համայնքը նվազեց, այդուհանդերձ, չնայած փոքրաթիվ լինելուն, պահպանեց կրոնական փոքրամասնության կարգավիճակը (կրոնական, որովհետև Թուրքիայում խիստ սահմանափակված է «փոքրամասնություն» հասկացությունը. ըստ Լոզանի պայմանագրի դրանք ճանաչվում են բացառապես որպես մուսուլման համայնքներ): Թուրքիայի կառավարությունը չի ընդունում երկրում ազգային, էթնիկ, լեզվական կամ այլ տարբերությունների վրա հիմնված փոքրամասնությունների առկայությունը²:

Հատկանշական է, որ Անկարայի հայ կաթոլիկները 1915թ. հետո վերածվեցին ինքնամփոփ համայնքի՝ չմասնակցելով Թուրքիայի հայության խնդիրներին։ Ցեղասպանության հիշողությունը դեռ թարմ էր միջին սերնդի մեջ, և նման պարագայում, երբ իշխում էր վախի մթնոլորտը, դժվար էր սպասել դրական զարգացումների։ Իսկ վերջին տարիներին ավելացան նաև Թուրքիայի կաթոլիկ հոգևորականների սպանությունները, ինչն էլ ավելի բացասական ներգործություն ունեցավ հայ կաթոլիկ համայնքի վրա։

Անկարայի հայ կաթոլիկների ուծացման խնդիրը ոչ այնքան էթնիկ սահմաններում սկսեց դրսևորվել, որքան, ինչպես ընդունված է ասել՝ «լեզվական ասիմիլյացիայի», որն օսմանյան ժամանակաշրջանի ժառանգություն էր։ Եթե 19-րդ դարավերջին, ըստ որոշ ականատեսների, ընտանիքներում մեկ-երկու նախադասություն արտասանվում էր հայերեն, ապա հանրապետական Թուրքիայի հռչակումից հետո տարիների ընթացքում հայերենի գործածությունն իսպառ դուրս մղվեց կենցաղից։ Թուրքերենը կիրառելի դարձավ անգամ եկեղեցում³։

Թուրք պատմաբան Իլբեր Օրթայլիի կարծիքով՝ Անկարայի հայ կաթոլիկներն իրենք են էթնիկ և կրոնական ընտրության պարագայում նախապատվություն տվել կրոնական ինքնությանը՝ համարելով իրենց ոչ թե հայեր, այլ միայն կաթոլիկներ⁴։ Պատմաբանը չի մատնանշում, թե որն է այդ նախապատվության իրական պատճառը՝ արժեզրկելով իր «հայտնագործությունը»։ Մինչդեռ հետազոտող Գևորգ Հանջին իր «Անկարայի հայ կաթոլիկները» ուսումնասիրության մեջ հակափաստարկ է ներկայացնում պատմաբանին։ Ըստ Հանջիի՝ մայրաքաղաքի հայ կաթոլիկները հասարակական ճնշման պատճառով են խուսափում իրենց երեխաներին հայկական անուններ տալ (նախապատվություն են տալիս լատինական և ֆրանսիական անուններին, օրինակ՝ Հանրի, Ժակլին, Մելիսա և այլն- Ա. Ս.) և իրենց ավելի շատ կաթոլիկներ, քան հայեր են ընկալում⁵։

Սա վառ օրինակ է, երբ թուրք հասարակության ճնշման արդյունքում «էթնիկ ինքնությունը» տարիների ընթացքում աստիճանաբար ձևափոխվել է «կրոնական ինքնության»։ Այսօրինակ սահուն անցումը տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ տվյալ էթնիկ խումբն արտաքին բացասական ազդակների դեմ պայքարում (ֆիզիկական բնաջնջման երկյուղից և այլ պատճառներից ելնելով) կրում է «պարտություն», բայց միաժամանակ գոյատևում է կրոնական ինքնության շրջանակներում։ Կրոնական ինքնության շրջանակում գոյատևելուն «նպաստող» հանգամանք էր և է նաև մարդահամարի անցկացումը։ Որպես հետևանք նշենք, որ մարդահամար անցկացնող պետական կառույցներն Անկարայի հայ կաթոլիկներին գրանցում են ոչ թե ըստ էթնիկ, այլ ըստ կրոնական պատկանելության։

Հետաքրքիր է, որ այս հարցում կարևոր դեր խաղում է նաև բնակավայրը։ Մասնավորապես, Անկարայում բնակվելն առաջացրել է «մայրաքաղաքային քաղաքացի» լինելու սոցիալական կարգավիճակ, որի պատճառով, թերևս, Ստամբուլը և ստամբուլահայությունն ընկալվում են որպես ոչ իրենց կարգավիճակում գտնվողներ։ Երբեմն «փոքրամասնություն» եզրը շատ ավելի համազոր է դառնում «օտար» հասկացության հետ, հետևաբար հայ կաթոլիկները, և ոչ միայն նրանք, բավական արագ ինտեգրվում են թուրքական միջավայրում, որպեսզի հետ չմնան մեծամասնությունից։ Իսկ ինտեգրմանը նպաստող առաջին գործոնը, բնականաբար, լեզուն է, որի կրող չեն Անկարայի հայ կաթոլիկները։ Պատճառների շարքում կարելի է ընդգծել տեղի հայկական դպրոցների բացակայությունը։

Նույնիսկ լեզվի հարցում անկարայաբնակ տարադավան հայերը տարբեր մոտեցումներ ունեն։ Օրինակ, Անկարայի հայ առաքելականների համար նշանակություն չունի՝ այստեղ հայկական դպրոց կա՞, թե՞ ոչ։ Կարևորը ցանկությունն ու ձգտումն է. «Ես չեմ խոսում հայերեն, բայց կուզենայի, որ իմ զավակները գիտենային մեր լեզուն: Անկարայում հայերը հայերեն չեն խոսում, իսկ Ստամբուլում հայերեն իմանալը կարող է պետք գալ: Եթե Անկարայում դպրոց լիներ, երեխաները կգնային: Իմ փոքր եղբայրը լավ գիտե հայերեն, բայց նա սովորել է Ստամբուլում»,- ասում է առաքելական Մարտիրոսը: Ի հակադրություն Մարտիրոսի՝ այլ կարծիքի է կաթոլիկ Հանրին. «Այստեղ ոչ մի տեղ հայերենը պետք չէ, դպրոց էլ չկա Անկարայում: Իմ զավակներին հայերենը ոչինչ չէր տա»⁶։

Ի հավելումն վերն ասվածի՝ նշենք, որ թուրք հետազոտող Այշեգյուլ Քոմշիօղլուն, խոսելով Անկարայի հայ համայնքի մասին, փաստում է, որ համասեռ մշակութային կյանքին ինտեգրվելու հետևանքով մայրաքաղաքի հայ կաթոլիկների մեջ աստիճանաբար թուլացել է էթնիկ ինքնագիտակցությունը, որն էլ իր հերթին արտահայտվել է հայկական համայնքի (Թուրքիայի ընդհանուր հայ համայնքի- Ա.Ս.) հետ հարաբերությունների մասնակի և ընդհանրապես լեզվի կորստով⁷։

Համեմատության համար նշենք, որ Անկարայում բնակվող առաքելական հայերն ավանդույթների հարցում ավելի հետևողական են և ցանկանում են պահպանել արևելյան մշակույթը։ Մինչդեռ հայ կաթոլիկներն արևմտյան կողմնորոշում ունեն և ցանկանում են որքան հնարավոր է շուտ մոդեռնացնել համայնքն ու ինտեգրվել Եվրոպային⁸։ Այսինքն՝ տարադավան հայերի մեջ ի հայտ են գալիս նաև քաղաքակրթական՝ արևելյան և արևմտյան կողմնորոշումներ։ Օրինակ, նույն Անկարայի հայ ավետարանականներն ու տեղի հույներն այս հարցում ավելի լիբերալ են։

Այս բոլոր խնդիրներին զուգահեռ՝ նկատելի է, որ Անկարայի հայ կաթոլիկ համայնքը «ծերանում» է։ Անկարացի հայ կաթոլիկ, 78-ամյա Մելիսան նշում է, որ տարիների ընթացքում Անկարայի հայության մեծ մասը (հատկապես երիտասարդությունը- Ա.Ս.), ներառյալ՝ իր հարազատները, արտագաղթեց ԱՄՆ, և ինքը միայնակ է հոգ տանում իր մասին։ ԱՄՆ-ում բնակվող հարազատները քիչ են օգնում, միայն քրիստոնյա համայնքն է⁹, որ կարողանում է նեցուկ լինել իրեն. «Ես 25 տարի բնակվում եմ այս տանը։ Հարևան թուրք կանանցից մեկը մի օր ինձ հարցրեց. դու հայ ես, չէ՞, իսկ ես ասացի, որ տեղացի եմ» (ընգծումը մերն է- Ա.Ս.)¹⁰,-ասում է Մելիսան։

Էթնիկ և կրոնական փոքրամասնությունների հարցերով գերմանացի մասնագետ Ֆելիքս Կյորները, հետազոտելով Անկարայի հայ համայնքի դրությունը, փաստում է, որ մայրաքաղաքի հայկական գերեզմանները դիտավորյալ ոչնչացվում են, իսկ շիրմաքարերի վրա եղած խաչերը՝ կոտրվում¹¹, ինչը չի համապատասխանում թուրքերի այն պնդումներին, թե պատճառը եղանակային պայմաններն են։

Այնպես որ, անկախ փոքր թվաքանակից և դավանանքային խայտաբղետությունից և ի տարբերություն Ստամբուլի՝ Անկարայի հայ համայնքը բոլոր տեսանկյուններից մնում է քիչ ուսումնասիրված։

Ընդհանուր զարգացումներ

Չնայած վերջին տարիներին Թուրքիայում ընդհանրապես կաթոլիկների նկատմամբ ձևավորվել է անհանդուրժողական մթնոլորտ և դա բացասաբար է անդրադառնում այդ համայնքների վրա, Ստամբուլի հայ կաթոլիկ համայնքում տիրում է որոշակի աշխուժություն, որն առնչվում է կրթական, հոգևոր-եկեղեցական և այլ խնդիրներին։

2010թ. ապրիլին «Անադոլու» լրատվական գործակալությունը տեղեկացրել է, որ Դիարբեքիրի վաքըֆների (կրոնական կալվածքներ) շրջանային վարչությունը վերականգնում է կաթոլիկ և բողոքական համայնքներին պատկանող եկեղեցիները։ Շրջանային վարչության պետ Յաքուբ Աքթյուրքն իր հարցազրույցում նշել է, որ իրենք պատրաստվում են ավարտին հասցնել 19-րդ դարի հայ կաթոլիկ և բողոքական համայնքներին պատկանող եկեղեցիների վերանորոգումը։ Վերանորոգումից հետո պատրաստվում են հասարակական շահագործման հանձնել՝ տեղական ու նահանգային իշխանությունների հետ խորհրդակցելուց հետո¹²։

Հատկանշական է, որ փաստի վերաբերյալ լուռ դիտորդի դերում գտնվեց Թուրքիայի Հայ կաթոլիկ եկեղեցին՝ համենայնդեպս չարձագանքելով թուրքական նահանգային իշխանությունների «աչք ծակող» նախաձեռնությանը։ Խնդիրն այն է, որ Դիարբեքիրում հայ կաթոլիկ համայնք գոյություն չունի, և անհասկանալի է, թե ում պետք է ծառայի այն։

2010թ. Թուրքիայում հայկական եկեղեցիների վերանորոգման գործընթացը շարունակությունն էր հայ-թուրքական հարաբերությունների, բայց, միաժամանակ, այդ քայլով իշխանությունները փորձում էին մեղմել Արևմուտքի զայրույթը կաթոլիկ և բողոքական հոգևորականների սպանությունների հետ կապված, ցույց տալ, որ իրենց երկրում քրիստոնյաների նկատմամբ հանդուրժողականությունը բարձր մակարդակի վրա է՝ իրենց վերագրելով մշակութային երկխոսության գաղափարը։

Մի կողմից՝ շատ է խոսվում, որ տեղի հայությունն ունի բազում չլուծված խնդիրներ՝ պետական քաղաքականության և ֆինանսների բացակայության հետևանքով, մյուս կողմից՝ ի հայտ են գալիս փաստեր, որ տարիների ընթացքում այդ երկրում ձևավորվել է հայկական կապիտալ։

Այսպես, 2010թ. դեկտեմբերին «Աքշամ» օրաթերթը տեղեկացրեց, որ հայ կաթոլիկական Սուրբ Հակոբ հիմնադրամը նախատեսել էր Ստամբուլի կենտրոնական թաղամասում՝ Թաքսիմում գնել 48 հազար մ2 հողատարածք, որի համար պարտրաստ էր վճարել $150 մլն։ Հիմնադրամը նախատեսում էր Թաքսիմում կառուցել առևտրի և մշակույթի կենտրոն։ Չնայած Եվրամիության նոր պահանջները Թուրքիային ստիպել են փոփոխել օրենքները, որոնց համաձայն թույլատրվում է ազգային փոքրամասնությունների հիմնադրամներին ձեռք բերել նոր գույք, ներկայացված նախագիծը մերժվեց¹³։

Խնդրով զբաղվող կառույցները, փաստորեն դեմ գնալով Եվրամիության պահանջներին, խոչընդոտեցին հայկական հիմնադրամի նախաձեռնությանը մի պարզ պատճառով, որ նախաձեռնության դրական լուծման դեպքում համայնքը կարող էր կրկնապատկել ֆինանսական կարողությունները և դրանք հետագայում օգտագործել ի շահ համայնքի։

Ստամբուլի հայ համայնքի կրթադաստիարակչական գործում մեծ է Վիեննայի Մխիթարյան հայրերի երկու հարյուր տարվա գործունեությունը։ Վերջին ժամանակներս Ստամբուլի Մխիթարյանների մոտ ուսանելու են գալիս ոչ միայն կաթոլիկ, այլև առաքելադավան հայեր։ Մյուս կողմից՝ թուրքական մամուլում ի հայտ են գալիս տեղեկություններ, որ ս.թ. հայկական վարժարաններ են սկսել հաճախել խառնամուսնություններից ծնված երեխաները։

Այս առիթով հետաքրքիր պարզաբանումներ է տվել Պոլսո Մխիթարյան վարժարանի տնօրեն Գարեգին Պարսամյանը. «Օրեցօր աճում են խառնամուսնությունները: Նրանք սերունդ են տալիս: Թեև այս երեխաներից ոմանք անձնագրով նշված են որպես մուսուլման, սակայն մեր դպրոցներում ստանում են հայ քրիստոնյայի դաստիարակություն: Մեծանալու դեպքում իրենք են որոշելու իրենց ազգային ինքնությունը: Ինչ վերաբերում է հայաստանցի երեխաներին, ապա անցյալ տարի մենք նրանց հարցով դիմեցինք կրթության նախարարություն՝ ընդգծելով, որ նրանք զրկված են ուսուցման իրավունքից, և մեր դիմումը դրական արձագանք գտավ: Ամենայն հավանականությամբ, շուտով մեր դռները կբացենք նաև հայաստանցի երեխաների առաջ»¹⁴:

Պահանջված կարգի համաձայն՝ նախկինում հայկական վարժարաններ կարող էին հաճախել միայն երկկողմանի հայ ծնողներ ունեցող երեխաները, սակայն կրթության նախարարությունը փոխել է այդ կարգը։ Այժմ վարժարաններ կարող են հաճախել նաև միակողմանի հայ ծնող ունեցողները։ Հատկանշական է, որ այստեղ սովորում են ոչ միայն խառնամուսնություններից ծնված երեխաները, այլև իսլամացված հայերի սերունդները, ինչպես նաև ասորական և հունական ծագումով աշակերտներ։

Չի բացառվում, որ թուրքական այս «սիրալիր» քաղաքականությունն ուղղված է այլ նպատակների։ Մասնավորապես, իսլամացված հայերին հայկական 18 կրթական հաստատություններ ընդունելով՝ շահագրգիռ պետական վերահսկող կառույցները գրանցման միջոցով որոշակի հստակեցում են մտցնում մուսուլման հայերի թվաքանակի և այլ հարցերում։ Այնպես որ, այս գործընթացը, որքան էլ դրական ազդեցություն ունենա մուսուլման հայերի վրա, կարող է նաև վտանգներ պարունակել, ինչը ևս պետք է հաշվի առնել, մանավանդ երբ իսլամացված հայերի արմատներին վերադառնալու գործում Թուրքիայի պետական դիրքորոշումը մնում է անփոփոխ և միանշանակ դրական չի գնահատվում։

Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ չնայած հայ կաթոլիկները սակավաթիվ են, այդուհանդերձ, համայնքապատկան կառույցների հետ միասին որոշակի դերակատարում ունեն Թուրքիայի հայության կազմակերպման հարցում։ Այս իրողությունից, ցավոք, դուրս է մնում Անկարայի հայ կաթոլիկ համայնքը, որը, ըստ մեզ, դեռ երկար կմնա այդ կարգավիճակում։

¹«Նորավանք» ԳԿՀ Հայագիտական կենտրոնի ղեկավար։

²UN Human Rights Instruments, HRI/CORE/TUR/2007, 8 July 2008, p. 36։

³Ömer Türkoğlu, 19.yy’ dan 20.yy’a geçiş Sürecinde Ankara, Atılım Üniversitesi Rektörlüğü Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi Bölüm Başkanlığı tarafından düzenlenen konferans çıkışından, Ankara, 14.10.2009.

⁴Ortaylı, İlber, “19.yüzyılda Ankara”, in Enis Batur, (der), Ankara Ankara, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1994, p 110։

⁵Hancı Kevork, "Ankaralı Ermeni-Katolikler," Birikim 73, 1995, Mayıs: s. 35-36:

⁶Հարությունյան Ա., Հայեր՝ առանց հայերենի և միայն ծնողներով, «ԱԶԳ» օրաթերթ, N 218, 04-12-2004։

⁷Komşuoğlu A., Türkiye Ermenilerinin Siyasal Tutum ve Davranışları Üzerine Notlar, Istanbul Universitesi, SBF Dergisi, 62/1, , Istanbul, 2006, s. 151։

⁸Atauz Akın, “Kale ve Sur: Ankara Kal’ası” in Tunç, Güven ; Figen Özbay (der.), Şehrin Zulası Ankara Kalesi, İstanbul: İletişim Yayınları, 2004, p. 140։

⁹Անկարայում, բացի կաթոլիկ և հայ առաքելականներից, բնակվում են նաև այլ դավանանքի քրիստոնյաներ՝ հայ ավետարանականներ, լատինածես կաթոլիկներ (հիմնականում թուրքախոս), հույն և ասորի ուղղափառներ։

¹⁰Dr. Felix Körner, Türkiye ve Almanya’da Dini Azınlıklar- St. Térèse Kilisesi örneğinde, Göç ve Entegrasyon – Almanya ve Türkiye’de Azınlık-Çoğunluk İlişkileri, Ankara. 2007, s.185:

¹¹Նույն տեղում, s.184:

¹²Ermeni Katolik ile Protestan Cemaati kiliseleri restore ediliyor, http://www.emlakkulisi.com/29723_ermeni_katolik_ile_protestan_cemaati_kiliseleri_restore_ediliyor

¹³Ercan Sarıkaya, Ermeni Vakfı'nın 150 milyon dolarlık talebi reddedildi. Akşam,,06.12. 2010:

¹⁴Vercihan Ziflioglu, Armenian schools open doors to a different audience, Hürriyet Daily News, 30, 01, 2011:

«Գլոբուս Ազգային անվտանգություն», թիվ 3, 2011

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր