15.11.2010ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆ ԴՈՄԻՆՈՅԻ ԱՌԱՍՊԵԼԸ Հոռետեսական սցենարի պսակազերծումը
Յո. Բերգենաս՝ Հենրի Լ.Սթիմսոն կենտրոնի կրտսեր աշխատակից
Երբ գործը հասնում է Իրանի միջուկային ծրագրի հետ կապված վտանգներին, նույնիսկ տարբեր գաղափարախոսությունների հետևորդներն ընդհանուր եզրեր են գտնում։ Գրեթե բոլորը գալիս են այն եզրակացության, որ եթե Իրանը զարգացնի իր միջուկային զինանոցը, նրա հարևանները նույնպես կհետևեն այդ օրինակին։ Օրինակ, ԱՄՆ նախկին սենատոր Սեմ Նանն ասել է. «Աշխարհի կառավարությունները պետք է հասկանան, թե ինչ վտանգ կա նրանում, եթե իրանցիները միջուկային զենք ստանան, քանի որ, ամենայն հավանականությամբ, Մերձավոր Արևելքում կա 10 այլ երկիր, որոնք առաջիկա 10-20 տարիների ընթացքում կհետևեն այդ օրինակին»։ Ամերիկյան քաղաքականությունը մշակողները՝ սկսած պահպանողական Ջոն Բոլթոնից, որը ԵՄ-ում ԱՄՆ դեսպանն էր, մինչև փոխնախագահ Ջո Բայդենը, կարծես համաձայն են այս մռայլ կանխատեսման հետ։
Բայց «միջուկային դոմինոյի» այս սցենարի հետ կապված մի խնդիր կա. այն չի հաստատվում տվյալ գործընթացի ընթացքով։ Միջուկային դարաշրջանի հենց սկզբից շատերն են վախեցել նրանից, որ միջուկային զենքն արագ և լայն տարածում կստանա։ Համարյա 20 տարի էր ընկած առաջին միջուկային տերության՝ ԱՄՆ-ի (1945թ.) և հինգերորդի՝ Չինաստանի (1964թ.) հայտնվելու միջև։
Հաջորդ 40 տարիների ընթացքում միայն 5 հավելյալ միջուկային երկիր ավելացավ՝ Հնդկաստանը, Իսրայելը, Հարավային Աֆրիկան, Պակիստանն ու Հյուսիսային Կորեան։ Հարավային Աֆրիկան ինքնակամ զինաթափվեց 1990թ.։ Նման կերպ վարվեցին նաև Բելառուսը, Ղազախստանը և Ուկրաինան Խորհրդային Միության փլուզումից հետո։ Այն բանից հետո, երբ Իսրայելը 1960-ականների վերջին զարգացրեց միջուկային զենք ստեղծելու իր հնարավորությունները, ոչ մի շղթայական ռեակցիա տարածաշրջանում դրան չհետևեց, չնայած այս երկիրը շրջապատված էր թշնամիներով։ Տարածաշրջանում նույնիսկ երկու երկրների միջև միջուկային սպառազինության մրցավազք տեղի չունեցավ։
Նույն կերպ, չորս տարի է անցել այն ժամանակվանից, ինչ Հյուսիսային Կորեան դարձել է միջուկային երկիր, մինչդեռ ոչ Հարավային Կորեան, ոչ էլ Ճապոնիան չեն հետևել նրա օրինակին, չնայած վերջիններս ունեն բոլոր հնարավորությունները՝ ստեղծել այն (միջուկային վառելիքը, որն անհրաժեշտ էր միջուկային զենք ստեղծելու համար, նրանց հասանելի էր)։ Այս երկրների՝ միջուկային զենք չստեղծելու որոշումը մեծ մասամբ կայացվել է ԱՄՆ ջանքերի շնորհիվ, որին հաջողվել է մտափոխել նրանց։ Ե՛վ Հարավային Կորեան, և՛ Ճապոնիան ունեն ամուր և երկարաժամկետ պայմանավորվածություններ Վաշինգտոնի հետ՝ կապված իրենց անվտանգության հետ, այդ թվում՝ նրանք պաշտպանված են նաև ԱՄՆ ռազմավարական միջուկային «հովանոցի» ներքո, ինչը վերացնում էր սեփական զսպման միջոցներ ունենալու անհրաժեշտությունը։ 2006թ. Հյուսիսային Կորեայի միջուկային փորձարկումներից հետո Ջորջ Բուշն անմիջապես հավաստիացրեց Հարավային Կորեային և Ճապոնիային, որ Միացյալ Նահանգները պատրաստ է պաշտպանել նրանց։
Միջուկային զենքի արագ և լայնածավալ տարածման դեմ ուղղված այս բոլոր ջանքերի շնորհիվ է, որ միջուկային դոմինոյի էֆեկտը միայն առասպել է մնում։ Մերձավոր Արևելքում չկա որևէ նշան, որ այդ դոմինոն փլուզվելու է մոտակա ժամանակներս։ Չնայած շատ կառավարություններ համարում են, որ Իրանին պետք է գալու 1-3 տարի ժամանակ ատոմային ռումբ ստեղծելու համար, Մերձավոր Արևելքի մնացած բոլոր երկրները (բացի Իսրայելից) նման հնարավորություն կստանան առնվազն 10-15 տարի հետո։
Ժամանակային նման սահմանները լայն հնարավորություններ են ընձեռում Վաշինգտոնին անվտանգություն երաշխավորող պայմանագրեր կնքել կամ վերահաստատել այն երկրների հետ, որոնք կարող են ցանկանալ զարգացնել իրենց սեփական միջուկային ծրագրերը՝ ի պատասխան հնարավոր իրանական ռումբի։ Իրականում այդ գործընթացն արդեն սկսվել է։ 2009թ. հուլիսին ԱՄՆ պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնը խոսեց այն հնարավորության մասին, որ Միացյալ Նահանգները կարող է «պաշտպանական հովանոցի» տակ առնել Ծոցի տարածաշրջանը և աջակցություն ցուցաբերել տարածաշրջանի երկրների ռազմական հնարավորություններն ամրապնդելու ուղղությամբ, այն դեպքում, եթե Իրանը դառնա միջուկային տերություն։
Այլ կերպ ասած՝ Միացյալ Նահանգները փորձում է ամրապնդել միջուկային զենքի չտարածման մշակույթը Մերձավոր Արևելքում։ Ավելի ուշ՝ 2009թ., Վաշինգտոնը համաձայնագիր կնքեց Միացյալ Արաբական Էմիրությունների հետ, համաձայն որի՝ ՄԱԷ-ն կհրաժարվի միջուկային վառելիքի հարստացումից և վերամշակումից, ինչը որոշիչ դեր է խաղում միջուկային զենքի ստեղծման հարցում։ Փոխարենը Միացյալ Արաբական Էմիրություններն օգնություն կստանա քաղաքացիական միջուկային էներգիայի ծրագրի զարգացման համար։ Այս ոճով ԱՄՆ-ը աշխատում է նաև Սաուդյան Արաբիայի և Հորդանանի հետ՝ երկրներ, որոնք նույնպես զբաղվում են քաղաքացիական միջուկային էներգիայի ծրագրերի մշակմամբ, որոնք ուղղված կլինեն էներգիայի ապահովման աղբյուրների դիվերսիֆիկացմանը։
Եվս մեկ ձեռքբերում հանդիսացավ 2010թ. Միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագրի վերանայմանն ուղղված կոնֆերանսը, որտեղ ԱՄՆ-ը հաստատեց, որ Մերձավոր Արևելքում միջուկային զենքից ազատ գոտու ստեղծմանը նվիրված հանդիպում է կազմակերպվում։ Այդ համագումարը պետք է անցկացվի 2012թ. և, չնայած Իսրայելի՝ միջուկային զենք ունենալու փաստը դժվարացնում է իրենց խնդիրը, այն կարող է ևս մեկ քայլ հանդիսանալ տարածաշրջանում միջուկային զենքի չտարածման մշակույթի ամրապնդման ուղղությամբ։
Սրանք են այն հիմնական ձեռքբերումները, որոնք ուղղված են Մերձավոր Արևելքում միջուկային զենքի տարածման կանխարգելմանը, և դրանք հակասում են «միջուկային» Իրանի հետ կապված հոռետեսական սցենարներին։ Չնայած դեռ քիչ բան է արված, որպեսզի մտափոխեն նրանց, ովքեր սպասում են զենքի տարածման հետ կապված շղթայական ռեակցիայի։
Նման թյուր պատկերացումների պատճառն այն է, որ Արևմուտքը լավ չի պատկերացնում, թե ինչ է իրենից ներկայացնում Իրանը։ Ավելի քան երեսնամյա կոշտ դիվանագիտական, մշակութային և կրթական հարաբերություններից հետո Արևմուտքը քիչ բան գիտի Իրանի ղեկավարության, ազգային ձգտումների և մշակույթի մասին։ Դրա պատճառով, քաղաքական գործիչները շատ ժամանակ են անցկացնում՝ մտածելով այն մասին, թե ինչ հետևանքներ կունենա Իրանի կողմից միջուկային զենքի ստեղծումը, և հանգում են շատ պարզեցված և մակերեսային եզրակացության, որն արտացոլում է հնացած քաղաքական վախեր, որոնք հաշվի չեն առնում քաղաքական նրբություններն ու ապագայի մասին ժամանակակից պատկերացումները։ Չափազանցված մտավախությունները նաև օգտակար եղան. եթե Միացյալ Նահանգները Իրանի միջուկային ձգտումներն ամենահոռետեսական գույներով չներկայացներ, ապա չէր ստանա ԵՄ աջակցությունը վերջին մի քանի տարվա ընթացքում իսլամական հանրապետության դեմ ուղղված պատժամիջոցների կիրառման գործում։
Հոռետեսական սցենարների գոյության մեկ այլ պատճառ է այն, որ դոմինոյի էֆեկտի հետ նմանությունը հաճախ քննարկվում է սպառազինությունների երկկողմանի մրցավազքի համատեքստում, ինչպիսին, օրինակ, գոյություն ուներ Միացյալ Նահանգների և նախկին Խորհրդային Միության, կամ Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև։ Սրանք են հիմնական գաղափարները։ Սառը պատերազմը և Հարավային Ասիայի տարբերակը ցույց են տալիս զինանոցի երկկողմանի ավելացման սցենարը, որը չի կարելի բացառել նաև Մերձավոր Արևելքում։ Չնայած դա հիպոթետիկորեն պետք է մեծ մտահոգություն առաջացնի, այն հեռու է միջուկային դոմինոյի մղձավանջային էֆեկտից, որը պահանջում է, որպեսզի ավելի շատ երկրներ արագ զարգացնեն իրենց միջուկային զենքը։ Մերձավոր Արևելքում նման արագ զարգացումը տեխնոլոգիապես անհնար է։
Այս ամենը դեռ չի նշանակում, թե աշխարհը չպետք է անհանգստանա Իրանի միջուկային ծրագրի պատճառով։ Միջուկային զենքի նույնիսկ դանդաղ տարածումը կարող է լուրջ հետևանքներ ունենալ աշխարհի խաղաղության և անվտանգության համար։ Ամենից շատ անհանգստություն է առաջացնում այն, որ միջուկային զենք կամ «կեղտոտ ռումբ» ստեղծելու համար անհրաժեշտ նյութերը կարող են ընկնել ահաբեկչական կազմակերպությունների ձեռքը, ինչն ավելի հավանական կլինի, եթե աշխարհում ավելի շատ երկրներ արտադրեն միջուկային վառելիք։ Անհանգստության մեկ այլ հիմնավորված պատճառ է մարդկային կամ տեխնոլոգիական սխալը։ Սառը պատերազմի ժամանակ մի քանի անգամ աշխարհը հայտնվել էր միջուկային պատերազմի եզրին այն պատճառով, որ միջուկային տերությունները մինչև վերջ իրար չէին հասկացել։
Այսինքն՝ աշխարհում նոր միջուկային թեժ կետերի անհրաժեշտություն չկա։ Բավական է նայել Հնդկաստանին և Պակիստանին՝ այս երկու գերթշնամիներին, որոնք ունեն միջուկային զենք և ժամանակ առ ժամանակ կանգնում են միջուկային պատերազմի եզրին։ Միջուկային տարրի ավելացումն Իսրայելի և Իրանի միջև եղած թշնամությանը չի նպաստի խաղաղության պահպանմանը տարածաշրջանում։
Իրանի կողմից միջուկային զենքի ձեռքբերման հետ կապված այլ մտավախությունները պակաս համոզիչ են։ Հաճախ ասում են, որ Իրանի հարևանները կդառնան Թեհրանի միջուկային բռնակալության պատանդները։ Անկասկած, միջուկային զենք ունեցող Իրանի հեղինակությունը կբարձրանա, կամրապնդվեն նրա դիրքերը տարածաշրջանում, և այդ երկիրը կկարողանա ավելի մեծ ճնշում գործադրել հարևան պետությունների նկատմամբ։ Բայց միջուկային զենքի հարձակողական օգտավետությունը հարցական է։ Այն չի օգտագործվել Հիրոսիմայից և Նագասակիից հետո։ Բոլոր միջուկային տերությունները իրենց միջուկային հնարավորություններն օգտագործել են միայն որպես զսպման միջոց, և չկա ոչ մի պատճառ մտածելու, թե Իրանը նույն կերպ չի վարվի։ Ցանկացած մտավախություն, թե Իրանը կարող է օգտագործել իր միջուկային զենքը, ուղղակի ճշմարտանման չի թվալու։ Իսկ առանց ճշմարտանմանության Իրանը, ինչպես ցանկացած այլ երկիր, անկարող կլինի որևէ այլ երկրի «պատանդ» պահել։
Հայտարարում են նաև, որ եթե Իրանը միջուկային զենք ունենա, միջուկային զենքի չտարածման գլոբալ ռեժիմը կփլուզվի։ Ըստ այս տեսակետի, միջուկային Իրանը կարող է վնասել Միջուկային զենքի չտարածման պայմանագրին (ՄԶՉՊ), համաձայն որի՝ պետությունները հաստատում են միջուկային զինաթափումը և երաշխավորում չզարգացնել միջուկային զենքը։ Եթե Իրանը դառնա միջուկային պետություն՝ խախտելով տվյալ պայմանագրի շրջանակներում իր վրա վերցրած պարտականությունները, ապա դա, անշուշտ, հարված կհասցնի ՄԶՉՊ լեգիտիմությանը։ Դա ավելին է, քան ուղղակի այն փաստը, որ Իրանը խախտել է պայմանագիրը։ Դա կնշանակի, որ ՄԶՉՊ-ն անիմաստ է։ ՄԶՉՊ-ն պատմության մեջ ամենահաջող միջազգային պայմանագրերից է, որին տվյալ պահին մասնակից են գրեթե բոլոր երկրները։ Ավելին, քիչ հավանական է, որ պայմանագրի 180 մասնակից երկրները թույլ տան Իրանի միջուկային ծրագրին փլուզել մի ինստիտուտ, որը վերջին տասնամյակների ընթացքում հիմք է հանդիսացել միջուկային զենքի չտարածման համար։ Եվ եթե Իրանը կկարողանա փլուզել այն, ապա հարց է ծագում. արդյոք արժե՞ դրան առաջնահերթ կարևորություն տալ։
Իրանի միջուկային զենքի ձեռքբերման աղետալի հետևանքների հետ կապված կանխատեսումները ոչ միայն սխալ են, այլև կարող են վնասակար լինել։ Այն համոզմունքը, որ միջուկային զենքի համընդհանուր տարածումն անխուսափելի է, կարող է իրականանալի փորձանք դառնալ։ Միջուկային դոմինոյի էֆեկտի մասին առասպելը կարող է առիթ հանդիսանալ Մերձավոր Արևելքի այլ երկրների համար (քանի որ իրենց հարևանները կլինեն միջուկային պետություններ), որպեսզի իրենք էլ ձեռք բերեն միջուկային զենք։
Այս մղձավանջային սցենարները նաև վտանգավոր են մեկ այլ պատճառով ևս։ Այն բոլոր սպասելի հետևանքները՝ թե՛ ռեալ, թե՛ մտացածին, որոնք կառաջանան Իրանի կողմից միջուկային զենքի ձեռքբերման հետևանքով, կպայմանավորեն այն քաղաքականությունը, որն ուղղված կլինի Թեհրանին ռումբ ստեղծելուց զերծ պահելուն։ Յոթ տարի առաջ Միացյալ Նահանգները Իրաք զորք մտցրեց՝ հիմնվելով վերջինիս միջուկային ծրագրի հետ կապված հոռետեսական սցենարների վրա, որոնք, մեղմ ասած, կասկածի տեղիք էին տալիս։ Վաշինգտոնը չի կարող իրեն թույլ տալ ևս մեկ պատերազմ սկսել՝ հիմնվելով ստի վրա։
Անկասկած, աշխարհն ավելի լավ վիճկում կլիներ, եթե Իրանը չունենար միջուկային զենք, և միջազգային հանրությունը պետք է անի ամեն ինչ, որպեսզի Իրանը կամ որևէ այլ երկիր զերծ մնա դրանից։ Բայց Իրանի կողմից միջուկային զենքի ձեռքբերման դեմ ուղղված փաստարկները, նույնիսկ առանց այդ միջուկային դոմինոյի մասին առասպելի, բավական կշիռ ունեն։ Առաջ քաշելով հոռետեսական սցենարներ՝ քաղաքական գործիչները միայն մթագնում են «նրբերանգներով» մտածողությունը։
դեպի ետ