ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿՆԵՐԸ

25.02.2010

ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿՆԵՐԸ

Արեստակես Սիմավորյան

Թուրքիայի հայության ներկայիս վիճակի վերաբերյալ հայաստանյան դիսկուրսում, կարելի է ասել, կա ոչ լիարժեք պատկերացում, և այս խնդրի համակողմանի ուսումնասիրությունը մեծ կարևորություն ունի։ Հարկ է նշել, որ այդ ուսումնասիրությունն անպայման պետք է ներառի ինչպես առաքելական, այնպես էլ կաթոլիկ, բողոքական և իսլամացված հայերի խնդիրները¹։

Խոսելով Թուրքիայի կաթոլիկ հայության խնդիրների մասին՝ պետք է ասել, որ դրանք սկսվում են ոչ միայն հոգևոր-եկեղեցական դաշտից, որն, անկասկած, ունի համայնքապաշտպան գործառույթ, այլև մարդկային գործոնից (փոխադարձ ընկալման խնդիր), ինչպես նաև համայնքի նկատմամբ Թուրքիայի վարած քաղաքականությունից։

Հատկանշական է, որ Թուրքիայի հայ կաթոլիկ համայնքի գործունեությունը թե՛ հայկական, թե՛ թուրքական լրատվամիջոցները հազվադեպ և ոչ լիարժեք են ներկայացնում։ Բնական է, հայկական կողմի «թերացումը» պայմանավորված է մի շարք խոչընդոտներով, իսկ թուրքական կողմը սահմանափակվում է մակերեսային տեղեկատվությամբ՝ շեշտելով միայն համայնքի գոյության մասին, ինչն, անշուշտ, նպատակային քաղաքականություն է՝ միտված այդ երկրում հայության դավանանքային տարանջատվածության թմբկահարմանը։

Ե՞րբ է առաջացել Թուրքիայի հայ կաթոլիկ համայնքը։ Հայտնի պատմական իրողություն է, որ Օսմանյան կայսրությունում հայերի կաթոլիկացման նախաձեռնող ուժ է հանդիսացել Վատիկանը, որի ընդունած որոշումների արդյունքում Արևմտյան Հայաստան են ուղարկվել միսիոներական խմբեր, որոնք էլ զանազան միջոցներով դավանափոխ են արել Հայության փոքրաթիվ մի հատվածի։

Կաթոլիկություն ընդունեցին գլխավորապես գյուղաբնակները, նրանք, ովքեր այդ կերպ փորձում էին խուսափել թուրքացումից, իսլամացումից, բնականաբար՝ նաև ֆիզիկական բնաջնջումից²։

Հայ կաթոլիկների նկատմամբ թուրքական հալածանքներին և առաքելական հայերի հետ դավանաբանական վեճերին վերջ տրվեց Հռոմի պապի և եվրոպական պետությունների միջամտությունից հետո։ Արդյունքում՝ 1830թ. թուրքական սուլթանը հայ կաթոլիկներին ճանաչեց որպես առանձին «հայկական կաթոլիկ ազգ»³ (միլլեթ)՝ թույլատրելով նրանց հոգևոր առաջնորդ ունենալ։ Այս ամենն էլ ավելի խորացրեց հայության տարանջատումը, առավել ևս, երբ 1846թ. առանձին միլլեթի կարգավիճակում հայտնվեցին նաև հայ բողոքականները։

Արդեն 19-րդ դ. 20-ական թվականներին Ստամբուլում բնակվում էին մեծաթիվ հայ կաթոլիկներ, չհաշված այլ քաղաքներում և գյուղերում բնակվողները։ Կասկածից վեր է, որ Օսմանյան կայսրությունը հայերի նկատմամբ վարում էր երկդիմի քաղաքականություն։ Մի կողմից՝ առանձին համայնքի (միլլեթի) ստեղծումով փորձ էր կատարվում կրոնական հողի վրա հայերի միջև պառակտիչ և բաժանարար գծեր ստեղծել, մյուս կողմից՝ գիտակցում էր, որ նորաստեղծ համայնքի հետ խնդիրների առաջացման դեպքում հաշվի էր նստելու եվրոպական երկրների, հատկապես Հռոմի հետ։

Ցեղասպանության տարիներին Օսմանյան կայսրության հպատակ հայ կաթոլիկները ևս անմասն չմնացին կոտորածներից, բռնի իսլամացման գործընթացներից։ Տարբեր տվյալներով՝ 150 հազարի հասնող հայ կաթոլիկներից կայսրությունում կենդանի մնաց շուրջ 20 հազարը, որոնք էլ հիմնականում, բռնագաղթի հետևանքով, բնակություն հաստատեցին Լիբանանում, Սիրիայում, Ֆրանսիայում, մի մասն էլ պահպանեց ներկայությունը Կոստանդնուպոլսում, Անկարայում։

Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդ Թուրքիայի Հանրապետությունը նույն կարգավիճակում թողեց հայ կաթոլիկ համայնքը, որը ծանր օրեր էր ապրում, ինչպես և ցեղասպանությունից մասամբ խույս տված, գոյությունը դեռևս պահպանող Ստամբուլի առաքելադավան հայ համայնքը։

Ցեղասպանությունից հետո Թուրքիայի հայ կաթոլիկ համայնքի թվաքանակի վերաբերյալ տեղեկությունները բավական կցկտուր են, որոշ տվյալների համաձայն, 1970-ական թթ.՝ շուրջ 14 հազար⁴, թեև այս թիվը կասկածելի է, եթե հաշվի առնենք, որ բռնագաղթն ու կոտորածները չէին շրջանցել վերջիններին, քանի որ Հռոմի տվյալները ցույց են տալիս, որ համայնքն այդ թվականներին ուներ շուրջ 8500 անդամ։ Մինչդեռ 1980թ. համայնքն էապես կրճատվեց. անդամների թիվը հասավ 4500-ի։ Թուրքիայի քաղաքական անկայուն իրավիճակը, ռազմական հեղաշրջումներն ու ճնշումները հայության նկատմամբ ստիպեցին համայնքի մեծ մասին արտագաղթել Ֆրանսիա, Կանադա և ԱՄՆ։ Չի բացառվում, որ արտագաղթի կազմակերպման հարցում կարևոր դեր էին խաղում արևմտյան երկրները։

Այսպիսի օրինակներից է համեմատաբար վերջերս Իրանի հայ կաթոլիկ համայնքի անդամներին ԱՄՆ արտագաղթեցնելու քաղաքականությունը, որը նախաձեռնում և ղեկավարում են իսրայելյան և իրանական (իսլամական) մի շարք կազմակերպություններ:

Անկախ այս ամենից, Թուրքիայի ներկայիս հայ կաթոլիկ համայնքն ունի շուրջ 3650 անդամ, որոնք հիմնականում բնակվում են Ստամբուլ և Անկարա քաղաքներում՝ ենթարկվելով Ստամբուլի արքեպիսկոպոսությանը։

Ի տարբերություն Ստամբուլի՝ Անկարայի հայ կաթոլիկ համայնքը կազմակերպված չէ, իսկ սա Հայ Կաթոլիկ եկեղեցու բացթողումներից մեկն է, թեև դժվարությունները կապված են վերջին տարիներին Թուրքիայում այլ կաթոլիկ համայնքների հոգևորականների սպանությունների հետ⁵։ Հավելենք, որ նման քայլերը կարող են հոգեբանական ներգործություն ունենալ համայնքներն սպասարկող քահանաների վրա, ինչի պատճառով էլ Անկարայի հայ կաթոլիկներն ապրում են մեկուսացված։ Նույնիսկ Ստամբուլի նույնադավան համայնքի հետ որևէ առնչություն չունեն: Միայն առիթից առիթ քաղաք են այցելում Ստամբուլի քահանաները, որոնք փորձում են գոնե համախմբել շուրջ 60 ընտանիք ունեցող համայնքը։ Փաստացի այսօր Անկարայի հայ կաթոլիկները սեփական եկեղեցի չունեն, իսկ դա նպաստավոր կլիներ համախմբման համար, բայց Թուրքիայում նման հարց բարձրացնելը կապված է հսկայական դժվարությունների հետ։ Այս ամենի հետևանքով հայ կաթոլիկներն ստիպված են հավաքվել ֆրանսիական եկեղեցում, որտեղ քարոզները կատարվում են միայն թուրքերենով, քանի որ համայնքն ամբողջապես թրքախոս է։

Ցավոք, Անկարայի հայ կաթոլիկներն ընդհանրապես չեն տիրապետում հայերենին և, որոշ փաստերի համաձայն, նպատակ էլ չունեն տիրապետելու։ Օրինակ, անկարաբնակ հայ կաթոլիկ Հանրին նշում է. «Բնավ էլ չեմ ցանկացել, որ իմ զավակները հայերեն իմանան: Այստեղ ոչ մի տեղ հայերենը պետք չէ, դպրոց էլ չկա Անկարայում: Իմ զավակներին հայերենը ոչինչ չէր տա»: Հայերն Անկարայում ապրում են որպես Թուրքիայի քաղաքացիներ և հայ լինելու մասին հիշում են այն ժամանակ, երբ ինչ-որ մեկը պատահաբար հիշեցնում է: Հայերենը, գործածական չլինելով, գնահատվում է զուտ շուկայական իրականության տեսակետից: Եվ նման դեպքում բնավ կարևոր չէ ոչ լեզվի, ոչ կրոնի և ոչ էլ մշակույթի ազգապահպան նշանակությունը, եթե ազգային պատկանելությունը միայն հայրերի ու պապերի թողած ոչ օգտակար ժառանգությունն է⁶:

Այլ է իրավիճակը Ստամբուլում, որտեղ գտնվում է Թուրքիայի հայ կաթոլիկ համայնքի եպիսկոպոսությունը՝ Կ.Պոլսի թեմը։ Նշենք, որ այստեղ բնակվում է համայնքի 2000 անդամ, որոնք բավական կազմակերպված են և ունեն ոչ միայն համայնքապատկան եկեղեցիներ, այլև բարեգործական կառույցներ, ինչը որոշակիորեն թեթևացնում է համայնքի առջև ծառացած խնդիրները։

Ստամբուլում գործում է 12 հայկական կաթոլիկ եկեղեցի, ընդամենը մեկ եկեղեցի է գործում Մարդին քաղաքում, որից օգտվում են մեկուսի պայմաններում ապրող մի քանի ընտանիքից բաղկացած հայ կաթոլիկները։ Այստեղ ստամբուլցի քահանաներն այցելում են ամսական մեկ անգամ, հիմնականում պատարագների մասնակցելու համար։

Գրեթե բոլոր համայնքապատկան կառույցները կենտրոնացված են Ստամբուլում՝ կատարելով ազգանպաստ գործ։ Համայնքի ներսում մեծ աշխատանք են կատարում երիտասարդական միությունները, Տիկնանց միությունը։ Եթե Անկարայում հայ կաթոլիկ համայնքը զրկված է նախակրթարաններից, ապա այստեղ գործում է չորս դպրոց, որոնցում սովորում է հինգ հարյուրից ավելի դպրոցական։

Ինչպիսի՞ն է հայ կաթոլիկների նկատմամբ վերաբերմունքն այդ երկրում։ Թուրքական մամուլում սույն համայնքի մասին ցանկացած անդրադարձ շահարկման առարկա է դառնում։ Քուրշաթ Քահրամանօղլուն, օրինակ, իր հոդվածներից մեկում հայ առաքելականների և կաթոլիկների միջև մարդկային որակների համեմատական եզրեր է անցկացնում, փորձում քողարկված, բացասական երանգներով սրել երկու համայնքների անդամների հարաբերությունները։ Այսպես. «...չնայած հայ կաթոլիկները թվաքանակով քիչ են, սակայն իրենց հայ առաքելականներից ավելի վեր են դասում և նրանց մի տեսակ վերևից են նայում»⁷,- նշում է հեղինակը։

Խնդիրն այն է, որ այս համեմատությունն արվել է Հրանտ Դինքի և «Ակօս» թերթի ներկայիս գլխավոր խմբագիր, հայ կաթոլիկ համայնքի ներկայացուցիչ Էթիեն Մահչուփյանի միջև։ Ակնհայտ է, որ հայերի նկատմամբ թուրքական քաղաքականությունում դավանանքային տարբերությունների գործոնն էական դեր չի խաղում։ Վճռական գործոն է հանդիսանում ազգային պատկանելությունը։

Կաթոլիկ և առաքելական հայերին տարանջատող կարծիքներ, ցավոք, հնչում են նաև Ստամբուլի հայ համայնքի ներկայացուցիչների կողմից։ Օրինակ. «... վաղուց հայտնի է, որ Էթիեն Մահճուպյանի նման թուրքախոս ու օտարամետ հայեր ուզում են համայնքի թե՛ նյութական աղբյուրները, և թե՛ վարչական մարմինները վերահսկել: Առայժմ չեն կարողանում: Բայց որ Մահճուպյանն այդ գործը շարունակում է Դինքի մահից հետո, հաստատ է: Սա պատրիարքարանից անկախ, աթեիստ ու թուրքախոս հայերից նոր համայնք ստեղծելու փորձ է: Ճիշտ է, պատրիարքարանի կրոնականներն էլ զզվեցրել են իրենց աղանդավորին վայել վարմունքով, բայց ես Էթիեն Մահճուպյանից ոչ մի լավ բան չեմ ակնկալում: Հետո այս անձը, կաթոլիկ լինելով, ի՞նչ իրավունքով է համարձակվում միջամտել մեր համայնքի գործերին: Փաստ է, որ Ստամբուլի կաթոլիկ համայնքը առաքելականից անջատ մի զանգված է։ Վեհափառի այցելության ժամանակ անգամ չէին գնացել իրենց եկեղեցի նրան ողջունելու»⁸:

Այսպիսի հատուկենտ տեսակետները ենթադրել են տալիս, որ հայ կաթոլիկ համայնքի նկատմամբ վերաբերմունքն այնքան էլ դրական չէ և չի կարող նպաստել Թուրքիայի հայության համախմբմանը։

Թուրքիայի հայ կաթոլիկ համայնքում տեղի ունեցող տարաբնույթ գործընթացների մասին պատկերացումները բավական աղոտ են, և դրա հիմնական պատճառը տեղեկատվության բացակայությունն է, ինչը թույլ չի տալիս ավելի խորությամբ դիտարկել վերջիններիս շրջանում տեղի ունեցող զարգացումները։

¹Ավելորդ չէ նշել նաև այն փաստը, որ Արևմուտքից ներթափանցած և Թուրքիայի հասարակական կյանքում արմատավորված, միմյանց հակադրվող աղանդավորական տարատեսակ հոսանքների ազդեցությամբ ձևավորվել են «Եհովայի վկաների» նորահայտ խմբեր, որոնց մեջ կան նաև հայեր։

²В.Ароян, Краткая история армянской католической церкви, www.armeniancatholic.ru/ru/library/armenrus.html

³Տ.Լոքմագյոզյան, Ստամբուլահայ համայնք. անցյալը, ներկան, խնդիրները, http://www.noravank.am/am/?page=theme&thid=1&nid=1294

⁴Հայկական Սովետական հանրագիտարան, հ. 5, Երևան, 1979, էջ 163։

⁵Հայտնի նման դեպքերից էր 2007թ. փետրվարին Տրապիզոնի կաթոլիկ եկեղեցու քահանա Անդրեա Սանտոռոյի սպանությունը, Ertuğrul Mavioğlu, Önce rapor sonra saldırılar,Radikal,14.08.2008:

⁶Ա.Հարությունյան, Հայեր՝ առանց հայերենի և միայն ծնողներով, «ԱԶԳ» օրաթերթ, N 218, 04-12-2004։

⁷Kürşad Kahramanoğlu, Etyen'i Anlamak, Birgun gazetesi, 27 Ağustos 2008։

⁸ http://nicerollofham.livejournal.com/18045.html

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր