ՊՈԼՍԱՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՐԴԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

18.02.2010

ՊՈԼՍԱՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՐԴԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Ռուբեն Մելքոնյան

Բուն Հայաստանի սահմաններից դուրս գտնվող հայ համայնքների շարքում իր կարեւոր դերն է ունեցել պոլսահայ համայնքը, որն այսօր կանգնած է լրջագույն խնդիրների առաջ: Հարկ է նշել, որ Օսմանյան կայսրության տարբեր վայրերում գոյություն ունեցած հայկական համայնքներից Ցեղասպանությունից հետո գոյատեւեց միայն պոլսահայ համայնքը, որն էլ տարբեր տարիներին համալրվեց գավառներից եկած հայերի հաշվին: Իսկ Թուրքիայի գավառներում հայկական համայնքային կյանք այդպես էլ չվերաձեւավորվեց (թերեւս, որոշ բացառություն է միակ հայկական Վաքըֆլը գյուղը):

Ստամբուլի եւ ընդհանրապես Թուրքիայի հայերի շրջանում արտագաղթերը կրել են շարունակական բնույթ, ու նաեւ դրանց հետեւանքով է, որ ներկայումս Թուրքիայում պաշտոնապես կան 55-60 հազար հայեր, որոնք կանգնած են մի շարք խնդիրների առաջ, որոնցից մի քանիսը հատկապես վտանգավոր են, քանի որ անմիջականորեն սպառնում են համայնքի շարունակականությանն ու ապագային:

Լեզվական խնդիրը. Ստամբուլի հայ համայնքի ներկայիս կարեւոր խնդիրներից է հայոց լեզվի վիճակը. հայախոսությունը շարունակաբար անկում է ապրում: Այս երեւույթը կապված է տարբեր հանգամանքների հետ, սակայն կարեւոր տեղ պետք է հատկացնել նաեւ պետության վարած քաղաքականությանը, որը, մեղմ ասած, բարյացակամ չէ ոչ թուրքախոսության հանդեպ: Որպես պետական քաղաքականության դրսեւորում, կարելի է հիշել հանրապետական Թուրքիայում տարբեր տարիներին բուռն ծավալում գտած «Հայրենակի՛ց, թուրքերեն խոսիր» ակցիաները, որոնց նպատակն էր հատկապես հասարակական վայրերում բացի թուրքերենից այլ լեզվի կիրառումն արգելելը: Այս ամենն ուղեկցվում էր տարատեսակ հալածանքների դրսեւորումներով: Հասարակական վայրերում հայախոսության անկմանը հետեւեց նաեւ տանը թուրքերենի գործածումը: Հայերենի մակարդակի անկման մասին ներհամայնքային մի քննարկման ժամանակ նույնիսկ կարծիք է հնչել, որ հայերենը վերածվել է «միջանկյալ լեզվի» եւ ունի «մայրենի լեզվից թույլ, օտար լեզվից ուժեղ կարգավիճակ»: Նույնիսկ կարծիք կա, որ հայերենն այսօր «ոչ թե հայկական համայնքի, այլ ուսուցիչների լեզուն է»: Հայախոսության նվազման ամենացայտուն օրինակներից է Պոլսո հայկական եկեղեցիներում սովորական դարձած թուրքերեն քարոզը:

Վերջերս Ստամբուլի հայ համայնքում կատարվել է հետազոտություն` ըստ տարիքային խմբերի` համապատասխան լեզվի առավել շատ գործածության վերաբերյալ: Պատկերը հետեւյալն է.

Տարիքային խումբ	13-18	19-24	25-34	35-44	45-60	60+	Ընդհանուր
Հայերեն (%)	26.7	8.8	17.5	22.4	22.2	33.3	18.4
Թուրքերեն (%)	73.3	90.0	77.5	76.6	76.6	66.7	80.1

Ներկայացված աղյուսակից պարզ է դառնում, որ հայերենին տիրապետում է համայնքի ընդամենը 18 տոկոսը, իսկ երիտասարդների շրջանում թուրքախոսության մակարդակը հասնում է 90 տոկոսի:

Խառնամուսնությունների խնդիրը. Ընդհանրապես, հայության շրջանում ներքին ամուսնությունները (էնդոգամիան) լայն տարածում ունեն, եւ փորձ է արվում դա պահպանել նաեւ Հայաստանից դուրս: Պոլսահայ համայնքում եւս ներքին ամուսնություններին մեծ ուշադրություն է հատկացվել, սակայն տեղի ունեցող մի շարք գործընթացներ իրենց ազդեցությունն են թողնում նաեւ այս երեւույթի վրա. համայնքում խառնամուսնությունները հետզհետե շատանում են, նույնիսկ հնչում են տեսակետներ, թե դրանք հասել են 40-50 տոկոսի: Այս ամենը մտահոգիչ է, եւ հարցին պետք է մոտենալ նաեւ այն տեսանկյունից, որ խառնամուսնություններն իրենց հետ բերում են մի շարք խնդիրներ. մասնավորապես` այդ ամուսնություններից ծնված երեխաների կրոնական պատկանելության եւ ազգային ինքնագիտակցության հարցերը:

Պատրիարքության խնդիրը. Հայ համայնքի կյանքում կարեւոր դեր ունի Պոլսո Հայոց պատրիարքարանը. փաստացի հենց պատրիարքն է ընդունվում թուրքական իշխանությունների կողմից որպես հայ համայնքի ղեկավար: Գաղտնիք չէ, որ Պոլսո ներկայիս պատրիարք Մեսրոպ Մութաֆյանն անբուժելի հիվանդ է եւ անկարող` կառավարել համայնքը: Ըստ եկեղեցական կանոնադրության, նման դեպքերում նախատեսվում են աթոռակից պատրիարքի ընտրություններ, իսկ ըստ Թուրքիայի օրենքների, պատրիարք ընտրելու թույլտվություն տալիս է Ստամբուլի նահանգապետարանը, որին էլ Պոլսո Հայոց պատրիարքության կողմից ուղղվել է համապատասխան դիմում, սակայն դեռեւս արձագանք չկա: Արդեն հայտնի են աթոռակից պատրիարքի թեկնածուները` Գուգարաց թեմի առաջնորդ Սեպուհ եպիսկոպոս Չուլջյանը, Գերմանիայի թեմի առաջնորդ Գարեգին արքեպիսկոպոս Բեքչյանը եւ Պոլսո աթոռը ներկայացնող Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշյանը: Նկատենք, որ այսօր Պոլսո պատրիարքարանը որոշակի պատասխանատվություն է կրում նաեւ Թուրքիայում գտնվող հազարավոր հայաստանցիների համար, որոնք այդ երկիր են գնացել աշխատելու նպատակով եւ ունեն բազմաթիվ իրավական խնդիրներ: Իսկ թուրքական իշխանություններն ամեն պատեհ եւ անպատեհ առիթով շահարկում են Թուրքիայում անօրինական գտնվող հայաստանցիների խնդիրը եւ շարունակ ուռճացնում նրանց թվաքանակը: Իր վերջին ելույթներից մեկում վարչապետ Էրդողանը նույնիսկ նշեց 100 հազար թիվը, որը չի կարող աղերսներ ունենալ իրականության հետ:

Գոյություն ունեցող տարատեսակ խնդիրները եւ պատրիարքի փաստացի չգոյությունը պոլսահայերի համար ստեղծել են բարդ իրավիճակ, ինչն ավելի է խորացնում համայնքի ճահճացած վիճակը: Ուստի, կարելի է կարծել, որ գործուն եւ ազգային պատրիարքի ընտրությունը կարող է լուրջ դեր խաղալ Պոլսո հայ համայնքի անկումը կանխելու հարցում:

Սակայն, վերը նշվածներին զուգահեռ, ցավոք, համայնքում նկատվում է պասիվություն ազգային եւ կրոնական խնդիրների նկատմամբ: Նման ընթացքի պարագայում խնդիրներն էլ ավելի են սրվելու, եւ համայնքը կանգնելու է վերջնական ուծացման, ազգային դիմագծի լրիվ կորստի եզրին:

Ներկայումս պոլսահայ համայնքում տեղի ունեցող գործընթացներն ուսումնասիրելիս` գալիս ենք այն եզրակացության, որ ըստ համայնքային կյանքի եւ խնդիրների նկատմամբ ունեցած դիրքորոշումների` համայնքը կարելի է բաժանել մի քանի պայմանական խմբերի.

1. Անտարբեր խումբ – այս խումբը գրեթե չի հետաքրքրվում համայնքային, ազգային խնդիրներով, ավելի շատ լծված է կենցաղային հարցերին, եւ նրա անդամակցությունը հայ համայնքին ավելի շատ կրում է խորհրդանշական բնույթ:

2. Համակերպվող խումբ – այս խումբը, որը մեծամասնություն է կազմում, տասնամյակներ տեւած թուրքական հալածանքի քաղաքականության հետեւանքով դարձել է շատ հարմարվող, երբեմն` վախեցած: Նրանց համար հաճախ ցանկալի չեն նույնացումները սփյուռքահայերի կամ հայաստանցի հայերի հետ:

3. Ակտիվ խումբ – այս խումբը, որն ամենասակավաթիվն է, հիմնականում կազմված է ազատական գաղափարներով համակված երիտասարդներից, որոնք ցանկանում են փոփոխություններ:

Հարկ է նկատել, որ Հայաստանի դիրքորոշումն ու վերաբերմունքը Թուրքիայի հայության նկատմամբ պետք է տարբերակված լինի, քանի որ այդ երկրում բնակվող հայերի գերակշիռ մասը իրեն չի համարում սփյուռքահայ եւ դրա համար ունի նաեւ հիմնավորված պատճառաբանություններ (օրինակ` այն, որ բուն Հայաստանի բազմաթիվ բնակավայրեր, որտեղից սերում են իրենք, այսօր գտնվում են Թուրքիայի կազմում):

Միեւնույն ժամանակ, նկատենք, որ Հայաստանի հետաքրքրվածությունը Թուրքիայի հայերի համայնքային, հոգեւոր, մշակութային կյանքով նույնքան բնական է, որքան ցանկացած ազգային պետության հետաքրքրվածությունն իր երկրի սահմաններից դուրս բնակվող ազգակիցներով (օրինակ` Թուրքիայի հետաքրքրվածությունը եվրոպաբնակ թուրքերով): Կարծում ենք նաեւ, որ Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ բնականոն հարաբերությունների հաստատումը կնպաստի նաեւ հայ համայնքի առջեւ կանգնած որոշ խնդիրների լուծմանը:

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր