• Աշխարհաքաղաքականություն
• Ազգային անվտանգություն
• Հայության հիմնախնդիրներ
• Տնտեսագիտություն

ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

Հայտնի է, որ Հայությանը ներսից պառակտող ամենավտանգավոր երևույթներից են փոխադարձ անհանդուրժողականությունը, միմյանց հանդեպ խորթության արգահատելի «սովորույթը», որը ժամանակ առ ժամանակ ավելի ցայտուն է զգացվում: Այս երևույթի անքակտելի մասն են կազմում Հայության բաժանումներն ըստ ծագման, բնակության վայրի, դավանանքային, կրոնական, կուսակցական պատկանելության: Աշխարհասփյուռ Հայության տարբեր հատվածներում այս ամենն ունի ինչպես ընդհանրություններ, այնպես էլ յուրահատկություններ` ըստ միջավայրի և հանգամանքների: Հարկ է նշել, որ այս երևույթը տարբեր դրսևորումներով տարածված է ոչ միայն Հայության, այլև շատ այլ ազգերի մեջ, սակայն մեր պարագայում, կարծում ենք, խնդիրը ձեռք է բերել մեծ կարևորություն` կապված նաև աշխարհագրական և քաղաքական իրավիճակի հետ: Ավելորդ չէ շեշտել, որ մեզանում տարածում ունեցող «տեղային ազգայնականության» կամ «տեղային հայրենասիրության» նկատմամբ ազգային գաղափարախոսությունն ունի ընդգծված բացասական վերաբերմունք և բացառում է Հայության մեջ ցանկացած խտրականության արտահայտություն¹:

Վերը թվարկված երևույթներից անմասն չէ նաև Թուրքիայի հայությունը: Ստեղծված իրավիճակն ավելի լավ պատկերացնելու համար հարկ է համառոտ անդրադառնալ Ստամբուլի հայ համայնքի ոչ հեռավոր անցյալի որոշ մանրամասներին:

Պոլսահայ համայնքն այսօր կանգնել է բազմաթիվ լուրջ խնդիրների առաջ` դպրոց, լեզու, մշակույթի պահպանում և այլն: Հարկ է նշել, որ Թուրքիայի Հանրապետության վարած քաղաքականության հետևանքով համայնքում արտագաղթերը տարբեր տարիներին զանազան ինտենսիվությամբ շարունակվել են: Համեմատության համար փաստենք. 1920-ականներին Թուրքիայում կար շուրջ 300 հազար հայ, իսկ այժմ, ըստ պաշտոնական տվյալների, քրիստոնյա հայերի թիվը ընդամենը 60 հազար է<sup>2</sup>: Հայ համայնքի նվազումն անդրադարձել է նաև հայկական դպրոցների վրա. այսպես, եթե 1972-73թթ. ուսումնական տարում Ստամբուլում եղել է 32 հայկական դպրոց` 7366 աշակերտով, ապա 1999-2000թթ. ուստարում դպրոցների թիվը նվազել է 18-ի` 3786 աշակերտով<sup>3</sup>: Իսկ 2008թ. մայիս ամսվա տվյալներով` Ստամբուլի 18 հայկական դպրոցներում կա 3072 աշակերտ⁴: Ըստ պոլսահայ մանկավարժ Կարո Փալյանի. «Ամեն տարի 150-200 աշակերտ ենք կորցնում, և եթե այսպես շարունակվի, ապա առաջիկա տարիներին ստիպված կլինենք 6-7 դպրոց փակել»⁵: Իհարկե, հայ աշակերտների թվի նվազումը կապված չէ միայն արտագաղթերի հետ, այլ ունի հիմնավոր ուրիշ պատճառներ ևս:

Արտագաղթերի հետևանքով առաջացած այդ բացը պոլսահայ համայնքը լրացրել է տարբեր տարիներին գավառներից Ստամբուլ տեղափոխված հայության բեկորների շնորհիվ: Ընդ որում` ներգաղթած հայերը միշտ չէ, որ ունեին «իսկական հային» բնորոշ բոլոր հատկանիշները: Գավառահայերի փրկության գործով զբաղվել են Գարեգին Խաչատուրյան պատրիարքը (1951-1961թթ.), Շնորհք Գալուստյան պատրիարքը (1961-1990թթ.), որոնց ջանքերով շատ թրքախոս, քրդախոս և ուծացման եզրին հասած հայեր տեղափոխվեցին Ստամբուլ, իսկ նրանց երեխաները սովորելով հայկական դպրոցներում` կարողացան ինչ-որ չափով ինտեգրվել համայնքին: Նաև նրանցից է ձևավորված այսօրվա պոլսահայությունը:

Սակայն այսպիսի տարբեր շերտերից բաղկացած պոլսահայության մեջ միշտ էլ կարևոր և արդիական է եղել փոխադարձ ընկալման խնդիրը, պոլսահայ դիսկուրսում տարածված են եղել և այժմ էլ պահպանվում են ըստ ծագման վայրի հայերի բաժանումները կամ «իսկական պոլսահայ»-գավառահայ բաժանումները: Ընդ որում՝ իսկական պոլսահայը նշանակում է ավելի քաղաքակիրթ, ավելի մակարդակով, իսկ գավառացի` ցածր մակարդակի, հետամնաց, գավառական տարբեր բարքերի կրող և այլն: Սակայն, եթե իրատես լինենք, ապա ներկայիս պոլսահայ համայնքն իրականում կազմված է տարբեր տարիներին Ստամբուլ գաղթած գավառացի հայերի սերունդներից և, ըստ այդմ, փոխադարձ ընկալման խնդիրը նկարագրելիս ավելի ճիշտ կլիներ օգտագործել ոչ թե պոլսահայ-գավառահայ, այլ գավառահայ-գավառահայ բաժանարար բառեզրերը։ Իսկ պոլսահայ տերմինն ավելի նպատակահարմար է օգտագործել կամ պայմանականորեն, կամ դրա տակ հասկանալ ավելի շատ ստամբուլաբնակ հասկացությունը: Երևույթը ամենևին չտարածելով ողջ պոլսահայության վրա` հարկ եմ համարում նշել, սակայն, որ մշակութային և այլ կարգի տարբերությունների վրա հիմնված փոխադարձ խորթությունը ցայտուն է երևում ստամբուլաբնակ և հայաստանցի հայերի (որոնք Թուրքիա են գնում աշխատանք գտնելու համար) և անգամ ստամբուլաբնակ դարձած գավառահայության տարբեր խմբերի միջև։ Մեր անձնական դիտարկումները թույլ են տալիս պնդել, որ ներկայումս այս անջրպետի ամենակարևոր պատճառներից է դասակարգային տարբերությունը: Այսինքն՝ կարող ենք ասել, որ Ստամբուլում «տեղային ազգայնականությանը» զուգահեռ տարածված է և, միգուցե` նաև առաջնային է, «դասակարգային ազգայնականությունը»: Հենց դասակարգային տարբերությունն է հաճախ խոչընդոտ հանդիսանում, որպեսզի ստամբուլաբնակ հայության տարբեր խմբեր կարողանան ազատ շփվել միմյանց հետ, քանի որ նրանց կենցաղը, ապրելակերպը, մտածելակերպը և անգամ խոսվածքը տարբեր են: «Դասակարգային ազգայնականության» հետևանքով երբեմն գրանցվում են ամուսնալուծություններ տարբեր տարիներին Ստամբուլ տեղափոխվածների միջև, ինչը ցույց է տալիս, որ նրանց մեջ առկա տարատեսակ անջրպետները տասնամյակներն անգամ դեռ չեն կարողացել հաղթահարել:

Ի դեպ, խոսելով ամուսնությունների մասին՝ կցանկանայինք անդրադառնալ ծպտյալ հայերի մեջ շարունակվող ներքին ամուսնությունների խնդրին և բերել մեկ օրինակ, որը, մեր կարծիքով, բավական խոսուն է: Այսպես, Խարբերդի գյուղերից մեկից Ստամբուլ տեղափոխված մի ծպտյալ հայի կամ այլ խոսքերով` կրոնափոխ «դյոնմե» անվանվող կնոջ հետ զրույցի ընթացքում պարզվեց, որ նա ցանկանում է ամուսնացնել իր երկու որդիներին և հարսնացու է փնտրում: Մեր հարցին, թե արդյոք ցանկանում է հայ հարսնացուներ գտնել, նա պատասխանեց. «Ոչ, հայերը մեզ հետ չեն ամուսնանա»: Այդ դեպքում, հարցրեցինք, գուցե մուսուլման թուրք կամ քուրդ հարսնացու է փնտրում, որին հետևեց նրա պատասխանը. «Ոչ, ցանկանում եմ մեզ նման ընտանիքներից հարսնացուներ գտնել»: Փաստորեն, կարող ենք ասել, որ կրոնափոխ հայության շրջանում ներքին ամուսնությունների դրդող ազդակներից մեկը հնարավոր է համարել հայության մյուս խմբերին ինտեգրված չլինելու փաստը: Անգամ Ստամբուլում հաստատված կրոնափոխ կամ կրոնադարձ հայերը չինտեգրվելով պոլսահայությանը` ստիպված կամ ենթագիտակցորեն ձևավորել են (կամ գտնվում են դրա ճանապարհին) մի առանձին ազգագրական խումբ, որն իրեն տարբեր է համարում թե´ հայերից և թե´ թուրքերից: Միգուցե հենց այս ինտեգրված չլինելու հետևանքով է նաև, որ այսօր Թուրքիայի մուսուլման համշենահայերի մի մասն իրեն լրջորեն համարում է «հեմշին» ազգի ներկայացուցիչ, իսկ հայերենի այն բարբառը, որով խոսում է` «համշեներեն»⁶: Փաստ է նաև այն, որ մուսուլման համշենահայերի մեջ առկա նման դրսևորումներն այս կամ այն կերպ նկատվում են կրոնափոխված հայերի տարբեր խմբերի և սերունդների շրջանում ևս, և սրանք էլ հիմք են տալիս շատերին պնդելու, թե կրոնափոխվելուց հետո այդ մարդիկ դադարել են հայ լինել: Սակայն գիտականությունը պահանջում է յուրաքանչյուր նման խմբի մոտենալ յուրովի, քննել հանգամանքների ու իրավիճակի ազդեցությունը նրանց վրա և հնարավոր արդյունքներն այդ ամենի փոփոխման դեպքում:

Թուրքիայի հայերի միջև հաստատված խնդրահարույց հարաբերությունները վերջերս համայնքային մի ընտրության արդյունքում ձեռք բերեցին հրապարակային բնույթ: Այսպես, մարտի 22-ին Ստամբուլի Սուրբ Երրորդություն եկեղեցու հիմնադրամի ղեկավար կազմի ընտրություններն էին: Հարկ է նշել նաև, որ հիշյալ հիմնադրամը տիրապետում է բավական մեծ ֆինանսական միջոցների, և բնական է, որ սպասվելու էր լարված պայքար: Եկեղեցու հիմնադրամը երկար տարիներ կառավարել է պոլսահայ համայնքի ներկայացուցիչ Ափիկ Հայրապետյանը, որը 85 տարեկան է և այս ընտրություններում կրկին առաջադրել է իր թեկնածությունը: Նրա դեմ իր թեկնածությունն էր առաջադրել նաև Մուրադ Բեշթեփեն, որին աջակցում էին Ստամբուլում հաստատված սասունցիները: Նշենք, որ նախընտրական շրջանում արդեն նկատվող լարվածությունն ուղեկցվում էր փոխադարձ մեղադրանքներով, սակայն սասունցիների և նրանց թեկնածուի դեմ կիրառվող ամենատարածված հակաքարոզչությունն այն էր, որ նրանք հայախոս չեն, անգամ հայ էլ չեն, այլ քուրդ, և պետք չէ եկեղեցին հանձնել քրդերի կառավարմանը: Փաստորեն, տասնամյակներով հրապարակայնորեն չբարձրաձայնված մտքերն օգտագործվեցին ընտրական քարոզչական տեխնոլոգիաներում: Այս մեթոդի ընտրությունը ցույց է տալիս, որ, այնուամենայնիվ, կա մի զանգված, որի վրա էլ հենց պետք է ազդեցություն թողնեին վերոնշյալ մտքերը: Նախընտրական շրջանում անգամ առաջացան տերմիններ, որոնք միտված էին էլ ավելի խորացնելու առկա անջրպետը. այսպես, հիմնադրամի ղեկավարության համար պայքարող «հին պոլսահայերի» թևն սկսեցին անվանել «սպիտակ հայեր»` ըստ երևույթին փորձելով շեշտել նրանց «ազնվական» ծագումը, իսկ մյուս թևին տրվեց գավառահայեր անվանումը: «Սպիտակ» և գավառացի հայերի բանավեճը լայնորեն արտացոլվեց համայնքային կյանքում և առաջ բերեց համակիրների բանակներ, որոնց շրջանակներում էլ շարունակվեց պայքարը: Ավելին՝ Սուրբ Երրորդություն հիմնադրամի ընտրությունների շուրջ բարձրացած աղմուկը դուրս եկավ համայնքային շրջանակներից, դրան անդրադարձան նաև թուրքական թերթերը: Օրինակ, «Հյուրիեթը» իր «Թուրքերով, քրդերով հայկական ընտրություններ» վերնագրով հոդվածում մանրամասն նկարագրում էր իրավիճակը⁷:

Մեր անձնական դիտարկումները և պոլսահայ ու թուրքական մամուլում տպագրված հոդվածները թույլ են տալիս պնդել, որ այդ ընտրությունների հետևանքով համայնքում առաջացան երկփեղկված տրամադրություններ: Օրինակ, «Ակօս» շաբաթաթերթը, որն ակտիվորեն լուսաբանում էր հիմնադրամի շուրջ ընթացող զարգացումները և քննադատում գավառացի հայ ու պոլսահայ բաժանումները, համայնքի տարբեր անդամների կողմից արժանացավ քննադատության, թե իբր խիստ չափազանցված և միտումնավոր է ներկայացնում հայության միջև եղած անջրպետը և հրահրում արհեստական լարվածություն⁸: Ուշագրավ է հատկապես այն, որ երկու կողմերն էլ դեմ էին արտահայտվում պոլսահայ և գավառացի հայ խտրական սահմանումներին և դա վնասակար համարում համայնքի շահերի համար: Պոլսահայ Արեթ Յամանն իր հոդվածում փոքր-ինչ հռետորական հարց է առաջ քաշում, որը ևս մտորելու տեղիք է տալիս: Այսպես, նա իրավացիորեն հարցնում է, թե ինչու մինչև այժմ համայնքում նման վեճեր և խտրականություն չեն եղել, իսկ հիմա դա որոշ թերթեր (նկատի ունի «Ակօսը») տարածում են⁹: Իհարկե, մենք համաձայն չենք հեղինակի հետ, քանի որ խտրական տրամադրությունները միշտ էլ եղել են Պոլսի հայ համայնքի մի հատվածի մեջ, ուղղակի դրանք նման հնչեղություն մինչ այդ չէին ստացել: Խտրական վերաբերմունքի ցայտուն օրինակներ կարող ենք հանդիպել տարբեր տարիներին գավառներից Ստամբուլի հայկական դպրոցներ սովորելու եկած հայերի մեջ: Օրինակ, ԱՄՆ-ում հաստատված մալաթիացի մի հայի պատմածը խորությամբ պատկերում է Հայության մեջ տարածված խտրականության տարբեր դրսևորումները: Այսպես, ըստ նրա. «Մեզ Մալաթիայում շրջապատի մուսուլմաններն ասում էին «գյավուր» հայեր, երբ տեղափոխվեցինք Ստամբուլ, հայկական դպրոցում մեր համադասարանցիները մեզ ասում էին «քրդեր»: Տարիներ հետո տեղափոխվեցինք Հայաստան, ուր մեզ անվանում էին «ախպարներ», իսկ ԱՄՆ-ում հաստատվելուց հետո, ի վերջո, մեզ սկսեցին անվանել «հայաստանցիներ»:

Ինչպես իրավացիորեն նշում է «Ակօս»-ի հեղինակներից Ռոբեր Քոփթաշը. «Ընտրությունները մեզ դեմ հանդիման հանեցին հայ համայնքի ներսում եռացող խտրականությանը»¹⁰: Կրկին ըստ Քոփթաշի, հին ստամբուլաբնակ հայերի կողմից գավառներից համեմատաբար ավելի ուշ Ստամբուլ տեղափոխվածներին չընդունելու համար, բացի դասակարգային պատճառներից, կան նաև կենցաղային հանգամանքներ: Օրինակ՝ հայերեն չիմանալը, թուրքերենի բարբառային կիրառումը, նույնիսկ հագնվելու ոճը: Այս ամենը հայության մի շերտի համար շատ կարևոր է, քանի որ ըստ տարածված տեսակետի` հայերը միայն քաղաքակիրթ, բարձրաշխարհիկ պետք է լինեն, իսկ գավառահայերը լուրջ վնաս են հասցնում արդեն ձևավորված հայի կերպարին<sup>11</sup>: Այստեղից է ծագում նաև նրանց քուրդ անվանելով` «իսկական հայի» կերպարը մաքուր պահելու ձգտումը:

Գալով «Ակօս»-ի և նրա ընդդիմադիրների վեճին` նշենք, որ կրքերն այնքան լարվեցին, որ Սուրբ Երրորդություն եկեղեցու հիմնադրամի հին թիմը բոլորովին վերջերս դատի տվեց թերթին: Որպես հիմնավորում նշվում էր թերթի կողմնակալ լուսաբանումը: Հայցող կողմը «Ակօսից» պահանջում է ավելի քան 30 000 ԱՄՆ դոլարի փոխհատուցում: Անդրադառնալով այս խնդրին` Հրանտ Դինքի եղբայրը` Երվանդ Դինքը, հիշեցնում է վերջերս Թուրքիայի նախագահ Աբդուլա Գյուլի հայցն ընդդեմ պատգամավոր Ջանան Արըթմանի, որը նրան մեղադրում էր հայկական ծագում ունենալու մեջ, և սարկազմով նշում. «Նույնիսկ նախագահը «պատիվը վիրավորելու» համար բացած դատական հայցում որպես փոխհատուցում պահանջում էր ընդամենը 1 լիրա»¹²: Իրոք, ցավալի է, որ ներհամայնքային վեճն այսպիսի ընթացք է ունենում, սակայն, միևնույն ժամանակ, մտահոգիչ է, որ «Ակօս»-ի դեմ դատական հայցով հանդես եկած բացահայտ պանթյուրքիստների, ազգայնամոլների, «էրգենեքոն» ահաբեկչական կազմակերպության անդամների շարքին ավելացան նաև մեր ազգակիցները: Սակայն, ինչպես նշում է Երվանդ Դինքը, այս դատերը չեն փոխելու «Ակօս»-ի դիրքորոշումը¹³:

Անկասկած է, որ Հայության տարբեր խմբերի միջև փոխադարձ ընկալումը և լավ հարաբերությունները կարող են օգուտ բերել հենց Հայությանը, իսկ նոր բաժանարար գծեր գտնելն ու դրանք քարոզելը խաթարում են մեր առանց այն էլ երերուն միասնականությունը: Այս ամենով հանդերձ պետք է գիտակցել, որ նման երևույթներ տարածված են ոչ միայն Հայության և ոչ միայն Թուրքիայի հայերի շրջանում. մեր ամենօրյա կյանքում մենք բախվում ենք մշակութային և այլ տարբերությունների վրա հիմնված փոխադարձ խորթության և դրանից բխող այլ հետևանքների: Այստեղ մենք խնդիր չենք հետապնդում ճիշտ և սխալ կողմեր փնտրել կամ «մեղադրել» որևէ մեկին, քանի որ իրականում ստեղծված իրավիճակի հասցեատերը բոլորս ենք: Սակայն այս բարդ խնդրի լուծման կամ, ավելի ճիշտ` մեղմացման համար դեղատոմսեր մշակելն ու կիրառելն անհնար չէ, ուղղակի կամք ու գիտակցություն են պետք:

Ստամբուլի Սուրբ Երրորդություն եկեղեցու հիմնադրամի մարտի 22-ի ընտրությունները և դրա արձագանքները շարունակվում են և կարծես հակված էլ չեն մարելու, քանի որ վերաբերում են ոչ միայն նյութական, այլև ավելի խոր խնդիրների: Ճիշտ է, այդ ընտրություններն ավելի ուշ չեղյալ հայտարարվեցին՝ կապված մի շարք հանգամանքների, ապօրինությունների հետ, և ներկայումս սպասվում է ավելի լայն համահամայնքային ընտրություն, սակայն խնդիրը բաց է, և ինչպես նշում է Երվանդ Դինքը, իրենք այս խնդիրը տեղափոխելու են համահայկական քննարկման, քանի որ դրա տերը և որոշում ընդունողը, ի վերջո, հայկական աշխարհն է¹⁴:

• ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ԴՐՍԵՎՈՐՈՒՄՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ[31.05.2012]
• ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐԸ ԵՎ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴԻ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԸ[14.05.2012]
• ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ԻՍԼԱՄԱՑՎԱԾ ՀԱՅԵՐԻ ԹԵՄԱՅԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ. ԽՆԴԻՐՆԵՐ ԵՎ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐ[12.04.2012]
• ՎԵՐԱԴԱՐՁԸ ԱՐՄԱՏՆԵՐԻՆ ՀԱՃԱԽ ԲԱՑՈՒՄ Է ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅԱՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀԸ[28.12.2011]
• ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐԸ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆՈՒՄ[05.12.2011]
• ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԱՐԴԻ ՊԱՏՄԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ[14.11.2011]
• ՄԿՐՏԻՉ ՇԵԼԵՖՅԱՆ. ՎԵՐՋԻՆ ՀԱՅ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐԸ ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆՈՒՄ[24.10.2011]
• «ՏԱՐՎԱ ԼԱՎԱԳՈՒՅՆ ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ» ԱՄԵՆԱՄՅԱ ՄՐՑՈՒՅԹ[12.10.2011]
• ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ԷԹՆՈՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴԻ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ[03.10.2011]
• ԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՈՒԾԱՑԱԾ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՇՐՋԱՆՈՒՄ. ԴԻԱՐԲԵՔԻՐ[25.07.2011]
• ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՉԵՐՔԵԶՆԵՐԻ ԱՐԴԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ[07.07.2011]