ՄԵՆՔ ԷԼ ԵՆՔ ՀԱՅ...

05.05.2008

ՄԵՆՔ ԷԼ ԵՆՔ ՀԱՅ...

Ռուբեն Մելքոնյան

we are also armenians (medium) Ծպտված կամ բռնի կրոնափոխված հայերի հիմնախնդրի ամենակարեւոր ասպեկտներից է ազգային ինքնագիտակցության մակարդակի կամ շերտերի պահպանման աստիճանը։ Ինչպես ցույց են տալիս զանազան աղբյուրներ եւ փաստեր, տարբեր են այն ազդակները, որոնք մղում են ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքին կամ իրական ինքնության ճանաչմանը, մի բան, որը հետագայում կարող է ունենալ տարբեր դրսեւորումներ։

«Հանրապետական» ամսաթերթի 2007թ. թիվ 4-ում մենք անդրադարձել էինք Թուրքիայում գործող ձախ ծայրահեղական կազմակերպություններին տարբեր պատճառներով անդամակցած հայ «ավազակների» եւ ծպտյալ կամ իսլամացված հայ բնակչության փոխհարաբերությունների հարցին։ Այս «ավազակների» մեջ հատկապես առանձնանում է Օրհան Բաքըրը (Արմենակ Բաքրջյան), որը լինելով նաեւ Հրանտ Դինքի ընկերը, դեռեւս ուսումնառության տարիներից փորձել է կապեր հաստատել ծպտյալ հայերի հետ։ Եվ այս հանգամանքը, ինչպես կտեսնենք ստորեւ, երբեմն խթան է հանդիսացել իրական ինքնությունը վերագտնելու համար։

Ստամբուլի «Ակոս» թերթի թիվ 478-ում տպագրվել է մի հոդված, որի հեղինակը` Ազատ Դեմիրը, պատմում է իր իրական ինքնությունը վերագտնելու մասին, որում անուղղակիորեն դեր է ունեցել Օրհան Բաքըրը։ Դերսիմցի ծպտյալ հայի զավակի պատմությունը բազմաթիվ նմանատիպ պատմություններից ընդամենը մեկն է։ Ստորեւ թուրքերենից թարգմանաբար եւ մասնակի կրճատումներով ներկայացնում ենք հիշյալ հրապարակումը։
Ռ.Մ.

Մայիս ամիսն էր, այդ օրը նախիրը ուշ էինք տուն բերել։ Երբ վերադարձանք, գյուղը կարծես ուրիշ լիներ։ Գյուղամիջում մեր գյուղի ամենահետաքրքրասեր կինը, մոտենալով ինձ, ասաց. «Ազատ, ձեր տուն «հեղափոխականներ» են եկել»։ Ես արագ-արագ գնացի տան կողմը։ Տանը չորս հոգի էին. երկու` աղջիկ, երկու տղա։ Պետությունը նրանց անվանում էր «ահաբեկիչ, ավազակ», իսկ տարածքի ժողովուրդը` «հեղափոխական»։ Կուզը դուրս ընկած, հիվանդ եւ տարեց հայրս նույնպես իրեն տարօրինակ էր պահում։ Նա, որ սովորաբար հազիվհազ էր կարողանում տեղից վեր կենալ, այժմ ուղղակի «սպասարկում» էր հյուրերին։ Նրանց համար մորթել էր այդ տարի վաղ ծնած մեր այծի ուլին, ինքը քերթել եւ իր մեթոդներով եփել էր։ Սակայն ինքը, չնայած հյուրերի եւ ավագ քրոջս բոլոր պնդումներին, ոչ միայն չէր ուտում, այլեւ անգամ սեղան չէր նստում։ Մանկան հրճվանքը դեմքին` անընդհատ կրակին միս էր դնում, եփում, մատուցում, ապա հյուրերին հարցնում, թե էլ ինչի կարիք ունեն, եւ մեզ էլ հանձնարարում էր բերել տանը եղած բոլոր ուտելիքները։ Ասես այս բոլորը բավարար չէր, երբեմն-երբեմն էլ շոյում էր խմբի ղեկավար երիտասարդի գլուխը։

Ճաշեցինք, թեյ խմեցինք, եւ տունը շուտով վերածվեց հարսանքավորի տան։ Զրույցները, քննարկումները, հետաքրքիր հարցերը հաջորդում էին մեկը մյուսին։ Խմբի ղեկավարի դեմքը ծանոթ էր թվում, կարծես մի տեղ տեսել էի։ Հայրս նրա ձեռքը բռնած` կողքի սենյակ տարավ։ Ուշք ու միտքս նրանց հետ էր։ Սակայն դուռը հետեւից փակված էր հորս ձեռնափայտով... Ներսից ձայն չէր լսվում, միայն լացանման մի հեկեկոց էր ականջիս հասնում։ Խուճապահար լինելով` ամբողջ ուժով դուռը հրեցի եւ սենյակ մտա։ Հայրս նրան առել էր ծնկներին` մի կողմից շոյում էր, մի կողմից լաց լինում։ Ես այս տեսարանից ապշահար եղա։ Ի՞նչ էր եղել հորս։ Այս մարդն ո՞վ էր։ Ամենակարեւորը` որտեղի՞ց էր ճանաչում։ Այդ պահի հուզումով եւ վախով բղավեցի. «Ի՞նչ է տեղի ունենում, հայրիկ»։ Հայրս ասես ինձ չէր նկատում, վերացել էր։ «Այստեղ ի՞նչ է կատարվում, հայրիկ, ինձ չե՞ս բացատրի»,–կրկին բղավեցի ես։ Հայրս ոչ զայրացավ, ոչ էլ արձագանքեց։ Սրբեց արցունքները, ծխախոտից մի ծուխ քաշեց, ձեռքի շարժումով ինձ իր մոտ կանչեց եւ ասաց. «Ազատ, տղաս, այս երիտասարդը Օրհան Բաքըրն է»։

1978 թվականին, երբ Օրհանը Բուջայի բանտում էր, ատամը հեռացնելու պատրվակով Էգեյան համալսարան էր ուղարկվել, որտեղից կազմակերպության ընկերները նրան փախցրել էին։ Այս փախուստի ընթացքում Օրհանին դիմադրող մի զինվոր սպանվել էր։ Դեպքից հետո մամուլում հրապարակվում էին Օրհանի նկարները, եւ ասվում էր, թե նա «ինչքան արնախում», «կատաղի հայ ահաբեկիչ» է։ Նրա նկատմամբ մահվան դատավճիռ էր կայացվել, եւ նրան ամենուր փնտրում էին։ Այո, ես նրան ճանաչում էի թերթերում տպագրված նկարներից, սակայն, այնուամենայնիվ, չէի կարողանում ըմբռնել, թե ինչու էր հայրս արտասվում։ Օրհանի խումբը գյուղացիներից հեռանալու թույլտվություն խնդրեց` ամեն ինչի համար շնորհակալություն հայտնելով, առանձին-առանձին բոլորի ձեռքը սեղմելով։ Օրհանը, որը համբուրեց հորս ձեռքը, մի կերպ գլուխն ազատեց նրա գրկից։ Հայրս շշնջում էր, ասես աղոթում էր մի լեզվով, որը ոչ մեկը չէր հասկանում։

Հորս հետ երկար ժամանակ լուռ նստեցինք։ Ձեռքի ցախով կրակը խառնելիս` կրկին այդ տարօրինակ լեզվով «Բինգյոլ» երգն էր երգում։ Այդ պահին հայրս իմ իմացածը չէր. գեղեցիկ էր, արտասովոր, սակայն ամենակարեւորն այն էր, որ առաջին անգամ էր այդ երգը երգում։ Իսկ ես` նրա 29-ամյա որդին, այդ երգը եւ դրա բառերն առաջին անգամ էի լսում։ Այլեւս չկարողացա համբերել, հորս երգն ընդհատեցի եւ հարցրի. «Հայրիկ, Աստծո սիրուն, ի՞նչ է տեղի ունենում։ Իմ ոչ մի հարցին չպատասխանեցիր` հասկացա, սակայն այս լեզուն, որով երգում ես, ո՞ւմ լեզուն է, գոնե դա ասա»։

Հայրս երգը ավարտեց, շրջվեց, ինձ նայեց։ Արցունքներն ասես լվացել էին նրա աչքերը։ Այնպիսի գեղեցիկ եւ անկեղծ մի հայացք նետեց, որ այդ պահը երբեք չեմ մոռանա։ Շրթունքներին թույլ ժպիտ երեւաց. «Տղաս, սա մեր լեզուն է»,–պատասխանեց նա եւ հետո ասես դեմքին թախիծ իջավ, լռեց։

Չնայած իմ համառ պնդումներին եւ նույնիսկ բարկանալուն` ոչինչ չասաց։ Միայն տեղից ուղղվելով` նայեց երեսիս եւ ասաց. «Ազատ, մի օր քեզ ամեն ինչ կպատմեմ, այդ օրը անպայման գալու է»։

Դրանից բավական ժամանակ անցավ։ Գարնանը հաջորդեց ամառը, դրան էլ` աշունը։ Հայրս այլեւս ինձ հետ չզրուցեց։ Ամեն երեկո Հալվորիի կողմ գնալով` ավերված եկեղեցու ճիշտ եզրին նստում էր, ասես անընդհատ սպասում ինչ-որ մեկի գալուստին։

Իսկ ես հետաքրքրվում էի, թե ինչ պետք է լինի հորս «մի օր կասեմ» խոսքը եւ սպասում էի այդ պահին։ Ի՞նչ գաղտնիք էր դա։

Այդ դառը եւ դաժան իրականությունը, որ հետո իմացա, «ծպտյալ քրիստոնյա» եւ «ծպտյալ հայ» հասկացություններն էին...

Օրհանի մահվան մասին տեղեկացանք ռադիոյով։ Հայրս սաստիկ ցնցվել էր եւ գույնը գցել։ Ինձ իր մոտ կանչեց եւ ասաց. «Ազատ...,–թուքը կուլ էր տալիս, արտասվում եւ չէր կարողանում խոսել։ Մարմնի բոլոր բջիջներով տառապում էր. «Օրհանը գնաց, ինձ նրա մոտ տար»։ Մեքենա չկար։ Հորս շալակելով Քարաքոչան կոչվող այդ անիծված վայր ինչպե՞ս պետք է հասնեի։ Բացի այդ, Օրհանի աճյունը չէին տվել, եւ «կատաղի հայ ահաբեկչին» ոստիկանությունն էր թաղել։ Օրհանը կենդանության օրոք կտակել էր. «Եթե մեռնեմ, ինձ Ֆարաչի այս գագաթին թաղեք»։ Նրա ընկերներն իրականացրին այդ կտակը եւ աճյունը ոստիկանության թաղած տեղից փախցնելով` թաղեցին Ֆարաչում։

Հուղարկավորությանը մասնակցելու համար երբ մեզ լուր տվեցին, հայրս հազիվ էր շնչում։ Ինձ կանչեց, ձեռքս իր անուժ ձեռքերի մեջ առավ եւ տնքալով ասաց. «Ազատ, որդիս, մենք էլ ենք հայ, գնա եղբորդ վերջին ճանապարհը դիր եւ վերդարձիր»։

Հազարավոր մարդիկ Օրհանի գերեզմանի շուրջն էին։ Երբ վերադարձա, հայրս լալով արդեն ուժասպառ էր եղել։ Չգիտեինք` ցավերի՞ց, թե՞ Օրհանի վշտից գալարվում էր, կցկտուր խոսում։ Եվ խեղճ հայրս այս ցավով ընդամենը չորս օր եւս կարողացավ դիմանալ։ Մի առավոտ, երբ զարթնեցինք, մահացել էր։

Հորս մահից հետո սկսեցի անընդհատ իմ իրական ինքնությամբ հետաքրքրվել։ Ի՞նչ էր պատահել, ինչո՞ւ։ Հայրս ինչո՞ւ էր իր իրական ինքնությունը թաքցրել, ինչո՞ւ էր մինչեւ այդ օրն ապրել եւ հետո միայն այդ ամենն ինձ պատմել։ Սկսեցի իմ հարցերի պատասխանը որոնել հորս տարեկից ընկերների մեջ։ Ինձ պատմեցին տեղի ունեցած այդ դառը օրերի մասին։ Կոտորածի ժամանակ Դերսիմում ապաստանած 25-40 հազար հայ փրկվել էր։ Դերսիմի որոշ ցեղեր էլ են նրանց հանդեպ բռնություն կիրառել, սակայն շատերն էլ լավություն են արել։ Հորս նմանները շատ էին, եւ նրանք դերսիմցիների հանդեպ երախտագիտություն էին տածում։

Անպայման պետք է ի հայտ գան մարդիկ, որոնք կգրեն այս թաքցված իրականությունների մասին։ Սա մեր գլխին եկել է, թող գոնե ուրիշ մարդիկ, հասարակություններ, ժողովուրդներ սա չտեսնեն...

Թուրքերենից թարգմանեց
Ռուբեն Մելքոնյանը

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր